🔹از آیت الله جوادی آملی نقل شده است که در مناسبتی فرموده اند:
«عناصر محوری اقتصاد را قرآن کریم در چند آیه بیان کرده است: اوّلاً مال را به منزله ستون فقرات یک ملّت و جامعه معرفی کرد. در اوایل سوره «نساء» فرمود: ﴿لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ أَمْوالَکُمُ الَّتی جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ قِیاماً﴾؛ یعنی ثروت مملکت را به دست سفیهان نسپارید، زیرا ثروت مملکت عامل قیام و استقامت و پایداری یک ملّت است...پس عنصر اوّل آن است که ثروت در مملکت ستون فقرات آن ملّت است. عنصر دوم آن است که اگر ملّتی نتواند ستون فقراتش را حفظ بکند فقیر است؛ یعنی ستون فقرات او شکسته است. عنصر سوم آن است.ملتی که ستون فقراتش شکسته است این قدرت قیام ندارد چه رسد به مقاومت، تا برسد به اقتصاد مقاومتی.»
🔹به نظر می رسد که ریشه بسیاری از مباحث اینچنین، رابطه فقر و ایمان است که می بایست مورد تبیین قرار گیرد، چه اینکه قبلاً هم از زبان ایشان و گاهی برخی دیگر از بزرگان، شنیده ایم که موضوع «فقر» را به «دینداری» به گونه ای مرتبط می کنند که گویا فقر یکی از عوامل اصلی بی دینی است! و اغلب نیز به این حدیث استناد می شود که «کاد الفقر أن یکون کفرا» ...؛
🔹در این رابطه چند نکته بیان می گردد:
اولاً فقر در نگاه اسلام آنچنان که معروف است و اینچنین که تحلیل و تفسیر می شود، مذموم نیست بلکه ممدوح است! هر چند زمامداران بر فقر زدایی از جامعه و ایجاد رفاه نسبی مکلف شده اند، لکن «فقر مادی» نه تنها وضعیت ناگوار و ناپسندی برای مؤمنین توصیف نشده است بلکه از مزایا و عطایا در قبال آن بسیار سخن گفته اند و با توجه به معارفی که بهره مندی از دنیا را بصورت حداقلی (در حد کفاف)، عامل سعادت و بهره مندی حداکثری در آخرت می دانند و نیز دیگر معارف، می توان نتیجه گرفت که فقرمادی اگر همراه با ایمان و صبر و رضایت باشد می تواند عامل سعادت قرار گیرد و از اینروست که به آن افتخار کرده و فرموده اند: «الفقر فخری».
🔹فقر در صورتی که ایمان و تعهد و تقید دینی نباشد می تواند در کنار آنها بستری در ایجاد ناهنجاریها محسوب شود، لکن قطعاً عامل بی دینی نخواهد بود بلکه بی دینی بر اساس معارف بسیاری از آیات و روایات، ناشی از رفاه و تمول و برخورداریهاست! و در جامعه نیز مشاهده می کنیم، بی دینی در مناطق و شهرها و کشورهای متول و ثروتمند به مراتب بیشتر است و اتفاقاً فقر اثری سازنده و مثبت در عدم تعلق به دنیا و دوری از لذات و شهوات دنیا دارد و این مضمون در آیات و روایات بسیاری تکرار شده است، نظیر آیه 51 سوره فصلت: «وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلى الإِنْسانِ أَعْرَضَ وَنَئا بِجانِبِهِ وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعاءٍ عَرِیضٍ» و آیه 27 سوره شوری: «وَلَوْ بَسَطَ اللّهُ الرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِى الأَرْضِ وَلکِنْ یُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما یَشاءُ إِنَّهُ بِعِبادِهِ خَبِیرٌ بَصیرٌ» و ... و بخاطر همین اثر سازنده فقر است که فرموده اند: «لَوْ لَا إِلْحَاحُ هَذِهِ الشِّیعَةِ عَلَى اللَّهِ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ لَنَقَلَهُمْ مِنَ الْحَالِ الَّتِی هُمْ فِیهَا إِلَى مَا هُوَ أَضْیَقُ مِنْهَا»
🔹اساساً خداوند برای مؤمنین فقر و ضیق معیشت و برای کفار ثروت و غنی را خواسته است (الدنیا سجن المؤمن و جنت الکافر) در روایتی فرموده اند: «کُلَّمَا ازْدَادَ الْعَبْدُ إِیمَاناً ازْدَادَ ضِیقاً فِی مَعِیشَتِهِ». ذیل آیات 33 تا 35 سوره زخرف که خداوند می فرماید: « وَلَوْلا أَنْ یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ یَکْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعارِجَ عَلَیْها یَظْهَرُونَ؛ وَ لِبُیُوتِهِمْ أَبْواباً وَ سُرُراً عَلَیْها یَتَّکِؤُنَ ؛ وَ زُخْرُفاً وَ إِنْ کُلُّ ذلِکَ لَمَّا مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةُ عِنْدَ رَبِّکَ لِلْمُتَّقینَ» در روایتی آمده است: «عَنَى بِذَلِکَ أُمَّةَ مُحَمَّدٍ ص أَنْ یَکُونُوا عَلَى دِینٍ وَاحِدٍ- کُفَّاراً کُلَّهُمْ لَجَعَلْنا لِمَنْ یَکْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَ لَوْ فَعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ بِأُمَّةِ مُحَمَّدٍ ص لَحَزِنَ الْمُؤْمِنُونَ وَ غَمَّهُمْ ذَلِکَ وَ لَمْ یُنَاکِحُوهُمْ وَ لَمْ یُوَارِثُوهُمْ. (معنى الآیة: لو لا کراهة أن یجتمع الناس على الکفر لجعلنا للکفار سقوفا من فضة ...)»
🔹و اما تنها مصداق فقر مذموم، فقر به معنای فقر معنوی و فقر علمی است و نه فقر مادی: «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: الْفَقْرُ الْمَوْتُ الْأَحْمَرُ فَقُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع الْفَقْرُ مِنَ الدِّینَارِ وَ الدِّرْهَمِ فَقَالَ لَا وَ لَکِنْ مِنَ الدِّینِ». (تعابیر دیگری نیز در روایات نسبت به این نوع فقر آمده است: اشد الفقر الکفر بعد الایمان، الجهل، الغنی علم ...)
🔸فقر مذموم است یا ممدوح ؟
(بررسی اقسام فقر)
🔹گاهی اوقات ممکن است فقر بخاطر عدم رعایت برخی آداب و احکام، آثار نامطلوبی داشته باشد و از اینرو برای شخصی نامطلوب و در حکم کیفر و عقوبت و عذاب باشد از جمله فقیری که صبر نداشته باشد، دینش را از دست بدهد و عبادت و یاد خدا را فراموش کند؛ حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: «براى خلق خداى تعالى پاداشها و کیفرهاى فقر هست، و از جمله نشانه فقر هر گاه پاداش باشد آنست که داراى خلق نیکو باشد، و پروردگارش را اطاعت نماید، و از حال خود شکوه نکند، و خداى تعالى را سپاس گزارد، و از جمله نشانه فقر هر گاه کیفر باشد آنست که بد خلق باشد، و پروردگارش را نافرمانى کند، و شکوه بسیار نماید، و از مقدّر شده بخشم آید». بنابراین فقر مذموم نیست بلکه بخاطر قیودی ممکن است برای برخی ناخوش و ناگوار باشد.
🔹در برخی موارد، مراد از فقر، نیازمند دیدن خود است که این حالت نیز مذموم است لکن ربطی به فقرمادی ندارد از جمله در جائیکه انسان بزرگترین هم و غمش دنیا باشد و خداوند نیازمندی و احتیاج را جلوی چشمش قرار می دهد: «من اصبح و امسی و اکبر همه الدنیا، جعل الله الفقر بین عینه» و این حالت در أغنیاء بیشتر است!
🔹و اما ممکن است فقر، در مواردی انسان را محتاج خلق لئیم کند که در این موارد نیز از خداوند درخواست بی نیازی از خلق لئیم را باید داشته باشیم و خود فقر مذموم شمرده نشده است: «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ دَخَلَ عَلَیْهِ وَاحِدٌ فَقَالَ أَصْلَحَکَ اللَّهُ إِنِّی رَجُلٌ مُنْقَطِعٌ إِلَیْکُمْ بِمَوَدَّتِی وَ قَدْ أَصَابَتْنِی حَاجَةٌ شَدِیدَةٌ وَ قَدْ تَقَرَّبْتُ بِذَلِکَ إِلَى أَهْلِ بَیْتِی وَ قَوْمِی فَلَمْ یَزِدْنِی بِذَلِکَ مِنْهُمْ إِلَّا بُعْداً قَالَ فَمَا آتَاکَ اللَّهُ خَیْرٌ مِمَّا أَخَذَ مِنْکَ قَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ ادْعُ اللَّهَ لِی أَنْ یُغْنِیَنِی عَنْ خَلْقِهِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ قَسَّمَ رِزْقَ مَنْ شَاءَ عَلَى یَدَیْ مَنْ شَاءَ وَ لَکِنْ سَلِ اللَّهَ أَنْ یُغْنِیَکَ عَنِ الْحَاجَةِ الَّتِی تَضْطَرُّکَ إِلَى لِئَامِ خَلْقِهِ.»
🔹همچنین فقری که بخاطر اسراف یا کم کاری و کوتاهی انسان حاصل شود، نه بخاطر زهد و تقوی و یا فقری که بخاطر گناه و خیانت در اموال و ... وعده داده شده است، هر چند به عنوان عقوبت و کیفر شامل حال انسان می شود اما از آن جهت که فقر خیرات و برکاتی برای انسان و سعادت اخروی او دارد، مذموم نخواهد بود کما اینکه در «بلا» اینچنین است .
🔸روایاتی در مدح فقر و فقراء
🔹چگونه فقر مذموم است و حال آنکه در وصف فقراء فرموده اند که چهل سال زودتر وارد بهشت شده و حساب و کتابشان سهل تر و آسان تر از دیگران است: « إِنَّ فُقَرَاءَ الْمُسْلِمِینَ یَتَقَلَّبُونَ فِی رِیَاضِ الْجَنَّةِ قَبْلَ أَغْنِیَائِهِمْ بِأَرْبَعِینَ خَرِیفاً ثُمَّ قَالَ سَأَضْرِبُ لَکَ مَثَلَ ذَلِکَ إِنَّمَا مَثَلُ ذَلِکَ مَثَلُ سَفِینَتَیْنِ مُرَّ بِهِمَا عَلَى عَاشِرٍ فَنَظَرَ فِی إِحْدَاهُمَا فَلَمْ یَرَ فِیهَا شَیْئاً فَقَالَ أَسْرِبُوهَا (خلوها تذهب) وَ نَظَرَ فِی الْأُخْرَى فَإِذَا هِیَ مَوْقُورَةٌ (مملوه) فَقَالَ احْبِسُوهَا»( الکافی (ط – الإسلامیة)، ج 2، ص 260، ح 1)
«فقراى مؤمنین، چهل خَریف، یعنى چهل سالِ دنیا یا چهل سالِ آخرت، پیش از اغنیا در روضه هاى بهشت خواهند گردید. بعد از آن فرمود: از براى تو مَثَلى بزنم. به درستى که حال اغنیا و فقرا، مثل دو کشتى است که از پیش عشّارى (شخصی که یک دهم مال را اخذ می کند)بگذرانند. پس چون نگاه به یکى کند و در او چیزى نبیند، گوید که: «ببرید!» و به دیگرى نگاه کند و بیند که پُر از متاع است، گوید که: نگاه دارید!».
🔹چگونه فقر مذموم است و حال آنکه از فقر به عنوان امانت الهی یاد کرده و و هرکس فقرش را افشاء نکند، اجر روزه دار در حال عبادت دارد: «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ الْفَقْرَ أَمَانَةً عِنْدَ خَلْقِهِ فَمَنْ سَتَرَهُ أَعْطَاهُ اللَّهُ مِثْلَ أَجْرِ الصَّائِمِ الْقَائِمِ وَ مَنْ أَفْشَاهُ إِلَى مَنْ یَقْدِرُ عَلَى قَضَاءِ حَاجَتِهِ فَلَمْ یَفْعَلْ فَقَدْ قَتَلَهُ أَمَا إِنَّهُ مَا قَتَلَهُ بِسَیْفٍ وَ لَا رُمْحٍ وَ لَکِنَّهُ قَتَلَهُ بِمَا نَکَى مِنْ قَلْبِهِ».
«رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله فرمود: اى على، همانا خدا فقر را نزد مخلوقش به امانت گذاشته هر که آن را نهان دارد، خدایش مانند پاداش روزهدارى که بعبادت بپاخاسته دهد و هر که آن را نزد کسى کهمیتواند حاجتش را برآورد فاش سازد و او نکند او را کشته است، آگاه باش که او را با شمشیر و نیزه نکشته، بلکه با زخم به دل کشته است.»(الکافی (ط – الإسلامیة)، ج 2، ص 260، ح 3)
🔹چگونه فقر مذموم است در حالیکه طبق روایات دیگر، خداوند در آخرت، برابر هرآنچه که فقراء در دنیا نداشته اند حسناتی تا 70 برابر اهل دنیا به آنها می دهد و قدرت شفاعت نیکوکاران را به آنها اعطاء می کند و در دنیا به شرط صبر قدرت دیدن ملکوت آسمان و زمین را پیدا می کنند و ... (روایات در پیوست آمده است)
🔹فراوان مواردی هست که از ائمه درخواست رفع فقر و تنگدستی داشتند و اتفاقاً موارد زیادی حضرات فرمودند فقر برای شما بهتر است ولی اصرار کردند و حضرت دعا نمود و فقر از او رفع شد و اتفاقا در برخی موارد عاقبت به خیر هم نشدند! لذا ممکن است ادعیه و اذکار فراوانی هم برای رفع فقر و تنگدستی وجود داشته باشد، اما دلیل نمیشود بگوییم فقر مطلقاً بد و مذموم است! ضمن آنکه ممکن است منظور ادعیه فقر مذمومی باشد که ذکر شد و منظور از طلب رزق هم، در موارد بسیاری رزق علمی و معنوی باشد.
🔸وظیفه ما در قبال «فقر»
🔹و اما یک سئوال مهم این است که ما چه موضعی در برابر فقر داشته باشیم؟
در بُعد حکومتی، وظیفه زمامداران فقرزدایی و ایجاد رفاه نسبی در جامعه است اما باید توجه داشت ریشه کن کردن فقر تا زمان ظهور و استقرار دولت الهی نه ممکن است و نه با سنت الهی تطابق دارد چه اینکه در حکمت وجود فقر علاوه بر آنچه گفته شد، فرموده اند: «وَ هُوَ مِمَّا ابْتَلَیْتُ بِهِ الْأَغْنِیَاءَ بِالْفُقَرَاءِ وَ لَوْ لَا الْفُقَرَاءُ لَمْ یَسْتَوْجِبِ الْأَغْنِیَاءُ الْجَنَّةَ»، در بُعد اجتماعی و در راستای اقامه دین و اعتزار پرچم اسلام و مبارزه با کفر و استکبار به قدر کفایت می بایست در جهت استغناء جبهه مؤمنان و تولید ثروت اجتماعی تلاش نمود، در بُعد فردی نیز می بایست در حد تحقق «کفایت» و «قناعت» که در روایات بسیار مورد تأکید قرار گرفته اند، جهت کسب ثروت و سرمایه تلاش نمود و در سیره برخی بزرگان نقل شده است که به اندازه کفایتِ روزشان کاسبی کرده و بقیه روز مشغول عبادت می شدند، البته بدیهی است با وجود مسئولیت های اجتماعی می بایست نسبت به رفع نیاز دین و حکومت و نیز رفع نیاز حاجتمندان و فقراء تلاش نمود و شاید هیچ عبادتی بالاتر از خدمت به خلق نباشد. لکن در عین حال که انسان مؤمن فقیر برای خروج خود و خانواده و مؤمنین دیگر از فقری که اثر نامطلوبی مثل عسر و حرج داشته باشد، تلاش می کند، خوب است که قدر و منزلت «فقر» را نیز بشناسد و تلاش خود را در حد «کفاف» نگاه دارد و کمال رضایت و صبر را داشته باشد و نیز چه خوب است انسان مؤمن غنی، مصرف خود را به حداقل ممکن و در حد کفاف و اضطرار رسانده (وَ اَلْمُؤْمِنُ فِی اَلدُّنْیَا یَأْکُلُ بِمَنْزِلَةِ اَلْمُضْطَرِّ) و از مال و ثروت خود انفاق نموده تا از لحاظ مصرف (و نه درآمدزایی) خود را به درجه عظیم فقراء برساند.
🔹امام سجاد علیه السلام می فرماید: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ لَا تَجْعَلْنِی نَاسِیاً لِذِکْرِکَ فِیمَا أَوْلَیْتَنِی، وَ لَا غَافِلًا لِإِحْسَانِکَ فِیمَا أَبْلَیْتَنِی، وَ لَا آیِساً مِنْ إِجَابَتِکَ لِی وَ إِنْ أَبْطَأَتْ عَنِّی(تأخیر بیفتند)، فِی سَرَّاءَ (مسرت) کُنْتُ أَوْ ضَرَّاءَ(اندوه)، أَوْ شِدَّةٍ أَوْ رَخَاءٍ، أَوْ عَافِیَةٍ أَوْ بَلَاءٍ، أَوْ بُؤْسٍ (بینوایی) أَوْ نَعْمَاءَ(توانگری)، أَوْ جِدَةٍ (تنگی معیشت) أَوْ لَأْوَاءَ(فراخی نعمت)، أَوْ فَقْرٍ أَوْ غِنًى». (صحیفه سجادیه، ص 106)
🔸ستون فقرات جامعه مؤمنین چیست؟!
«ولایت اهل بیت علیهم السلام» ثروت و سرمایه حقیقی مؤمنان؛
🔹و اما آنچه در میان جامعه مؤمنان، اصل، ثروت و سرمایه محسوب می گردد، ایمان و تقوی و ولایت اهل بیت علیهم السلام است که متأسفانه در گفتگوهای اقتصادی و سخن از معیشت مورد غفلت و بی مهری قرار می گردد، و می بایست مسئولین و مبلغان، مؤمنان را متوجه این سرمایه عظیم نمایند که قابل مقایسه با ثروت و داشته های مادی کفار نیست، بلکه طبق روایات توجه به این ثروت عظیم می بایست عامل فرح، رضایت و خشنودی مؤمنین قرار گیرد.
🔹قال الرّسول (صلی الله علیه و آله): «مَنْ هَدَاهُ اللَّهُ لِلْإِسْلَامِ وَ عَلَّمَهُ الْقُرْآنَ ثُمَّ شَکَی الْفَاقَهْ کَتَبَ اللَّهُ الْفَاقَهَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهْ ثُمَّ تَلَا قُلْ بِفَضْلِ اللهِ وَ بِرَحْمَتِهِ الْآیَهْ قُلْ بِفَضْلِ اللهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِکَ فَلْیَفْرَحُواْ هُوَ خَیرٌ مِّمَّا یجَمَعُون».
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- کسی که خداوند او را به اسلام رهنمون شده و او را به فهم قرآن مفتخر ساخته و او، با این حال از فقر و نداری شکایت میکند، خداوند تا روز قیامت مُهر بدبختی بر پیشانی‌اش می‌زند. قُلْ بِفَضْلِ اللهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِکَ فَلْیَفْرَحُواْ هُوَ خَیرٌ مِّمَّا یجَمَعُون. (تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۶، ص۴۹۰ نور الثقلین)
🔹ابن‌عباس (رحمة الله علیه)- فَفَضْلُ اللَّهِ نُبُوَّهْ نَبِیِّکُمْ وَ رَحْمَتُهُ وَلَایَهْ عَلِیِّ‌بْنِ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) فَبِذلِکَ قَالَ بِالنُّبُوَّهْ وَ الْوَلَایَهْ فَلْیَفْرَحُوا یَعْنِی الشِّیعَهَ هُوَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ یَعْنِی مُخَالِفِیهِمْ مِنَ الْأَهْلِ وَ الْمَالِ وَ الْوَلَدِ فِی دَارِ الدُّنْیَا.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- مراد از فَضْلِ اللهِ، نبوت پیامبر شما و مراد از رحمت الهی، ولایت علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) است؛ فَبِذلِکَ پس شیعیان به آن یعنی نبوت و ولایت، باید مسرور گردند زیرا که این (ولایت و نبوّت)، از تمام آنچه [مخالفان آنان در دنیا] گردآوری کرده‌اند، بهتر است یعنی آنچه مخالفان آنها در زندگی دنیا از اهل و مال و فرزند گردآوری نمایند. (بحار الأنوار، ج۲۴، ص۲۹)
🔹أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- عَنْ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ قُلْ بِفَضْلِ اللهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا قَالَ فَلْیَفْرَحْ بِنَا شِیعَتُنَا هُوَ خَیْرٌ مِمَّا أُعْطِیَ عَدُوُّنَا مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّه.
امام علی (علیه السلام)- از امیرالمؤمنین (علیه السلام) نقل شده که در تفسیر آیه‌ی قُلْ بِفَضْلِ اللهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِکَ فَلْیَفْرَحُواْ. فرمود: «شیعیان ما باید به ما [و تبعیت از ولایت ما] خوشحال باشند؛ زیرا این از طلاها و نقره‌هایی که به دشمنان ما عطا شده است، بهتر است».(بحار الأنوار، ج۲۴، ص۶۱)
متن کامل را از فایل پیوست در کانال دریافت کنید :
فقر و ایمان
