جزوه کلاسی دانشگاه
تاریخ تشیع در ایران
رشته مطالعات تاریخ تشیع
دانشگاه ادیان و مذاهب
فهرست مطالب
- آغاز تشیع تا عصر قاجار (ابتدای قرن 14)
- ایران قدیم با محوریت ایران کنونی
- تاریخ سیاسی تشیع ، نهضت ها و جنبشها
- ورود تشیع به ایران
- اولین مراکز تشیع
- فرقه های اولیه تشیع در ایران و گرایشهای آن
- شهرها
- ترتیب و روند پیوستن مناطق به تشیع
- گسترش تشیع و رسمیت امامیه در ایلخانان و صفویه
- قیامها و جنبشهای شیعی ... تا تنباکو و مشروطه
- علویان مهاجر به ایران
- خدمات متقابل ایران و تشیع
- محدثان و اصحاب ائمه
- خاندانها و جوامع شیعی
- تأثیر تشیع بر نهادهای اجتماعی ایران و جنبشهای سیاسی
برخی منابع :
- تاریخ عمومی :
o تاریخ طبری – طبری متوفای 310 ، (حوادث سه قرن اول ، دوران پیامبر و امیرالمومنین و ...)
o الکامل - ابن اثیر متوفای 630 ، دوره مغول ، 20 سال بعد سقوط بغداد و خلیفه عباسی
o اسدالغابه – ابن اثیر
o أنساب الاشراف – أحمد بن یحیى بن جابر البلاذرى (م 279)، (نسب بزرگان ، جلد اول پیامبر ، جلدهای بعدی : بنی العباس، بنی الشمس ... تا قرن 3، تاریخ بر اساس شخصیت نگاری، در مورد امام علی علیه السلام و امام حسین و ...) به رغم نامش تنها نسب نامه نیست، بلکه موضوع نسب شناسى در برابر اطلاعات گرانبهاى تاریخى و جنبه تاریخ نگارى آن، حجم اندکى را شامل مىشود. در واقع، انساب الاشراف، یک دوره تاریخ سده اول هجرى بر مبناى «انساب» عرب است و مىتوان گفت که چنین شیوهاى در تاریخ نگارى مسلمانان در سده 3 ق به گونهاى که بلاذرى در این اثر در پیش گرفت، تکرار نشد.
o تاریخ یعقوبی – احمد بن ابى یعقوب ابن واضح یعقوبى (م بعد 292) (تشیع امامی) گر چه شکل تألیف کتاب «تاریخى» است، اما به دلیل آن که وى سند مطالب خود را نیاورده راه را براى بررسى سندى نقلها بر محققان بسته است.
o مروج الذهب و معادن الجوهر – مسعودی م 345 ( مسعودی غیر از مؤلف کتاب اثبات الوصیه - منسوب به علی بن حسین مسعودی است )
o تاریخ الامم و الملوک – محمدبن جریربن رستم طبری م 310 (طبری غیر از مؤلف کتاب دلائل الامامه – محمد بن جریر طبری م قرن 4 و نیز غیر از مؤلف المسترشد – طبری که به شهادت نجاشی امامی می باشد، است)
o الاختصاص منسوب به شیخ مفید
o کتاب الفتوح، أبو محمد أحمد بن اعثم الکوفى (م 314) ترجمه آن از محمد بن احمد مستوفى هروى (ق 6)
o الأخبار الطوال، ابو حنیفه احمد بن داود الدینورى (م 282) (تاریخ عمومی با تأکید بر تاریخ ایران)
o تجارب الأمم، ابو على مُسکویه الرازى (م 421)
o المنتظم فى تاریخ الأمم و الملوک، أبو الفرج عبد الرحمن بن على بن محمد ابن الجوزى (م 597)
o البدایة و النهایة، ابن کثیر ،أبو الفداء اسماعیل بن عمر بن کثیر الدمشقى (م 774)
- جغرافیایی :
o المسالک و الممالک استخری (راهها و کشورها)
o المسالک و الممالک باکری
o اشکال العالم جیحانی (جغرافیای تاریخی)
o احسن التقاسیم مقدسی
o البلدان یعقوبی
o البلدان ابن فقیه همذانی (365)
o معجم البلدان یاقوت حموی (626) اولین کتاب در تاریخ جغرافیا
o المشترک وضعاً و المفترق حقعاً یاقوت حموی (626) نامهای مشترک شهرها
o آثار البلدان القزوینی (682)
o رحله ابن جبیر (614)
o رحله ابن بطوطه
o سفرنامه هایی در عصر صفویه
- تاریخ محلی :
o تاریخ قم – حسن قمی (378) (حسن قمی در قرن نهم ترجمه فارسی کرده و ترجمه باقی مانده است)
o تاریخ طبرستان – ابن اسفندیار (قرن 7)
o تاریخ طبرستان – مرعشی (اوایل قرن 10)
o تاریخ نیشابور – حاکم نیشابور محدث سنی (اما حرفهای شیعی زده است)
o تاریخ بیهقی – ابن فندق (قرن 6) شیعی امامی
o تاریخ بیهقی – بیهقی
o تاریخ سیستان مجهول المؤلف
o تاریخ بخارا
o تاریخ جرجان
- انساب:
o سرسلسله البخاریه (قرن4)
o الفخری – اسماعیل مروزی (614) امامی شیعی
o المجدی – مجدالدین علوی عمری (قرن5)
o عمده المطالب – ابن عنبه (822)
o لباب الانساب - بیهقی
o انساب الاشراف – بلاذری (سنی)
- کتب :
o طبقات
§ الطبقات الکبرى – ابن سعد (محمدابن سعدزهری،سنی متعصب گرایش عثمانی)، سیره نبوى، عربى (م 230) 9 جلد، یک جلد فهرست، در مورد امام حسن و حسین علیهماالسلام اطلاعات خوبی دارد، جلد اول: مغازی و سیره پیامبر ، جلد دوم: زندگی، بستگان و همسران پیامبر و ... جلد سوم : مهاجرین، صحابه، انصار ، ... جلد هشتم : زنان،
§
o رجال (راویان)
§ رجال کشی (شیخ طوسی بعدا آنرا تهذیب کرده است به نام اختیار معرفت الرجال منتشر کرده است)
§ رجال ابن داوود
§ خلاصه الاقوال – علامه (رجال ابن غضائری در آن آمده است)
o فهرست (مؤلفان و کتبشان، کتابشناسی):
§ ابن ندیم
§ الفهرست شیخ طوسی
§ فهرست نجاشی (اسماء مصنفی الشیعه : مصنفان و مؤلفان شیعه) اصل این کتاب فهرست است اما به عنوان رجال معروف شده است. گاهی اطلاعات منحصر به فرد تاریخی دارد مانند گزارش زندانی بودن علی ابن یقطین هنگام فوت امام جواد علیه السلام ،
§ منتجب الدین رازی (قرن 6)
§ عباس اقبال آشتیانی (خاندان نوبختی)
§ محدث حموی
§ الهاوی – ابن ابی طی (قرن 7) اصل آن در دسترس نیست اما در کتابهای ذهبی قابل دسترسی است ، مخصوص شیعیان امامیه است.
§ مجمع الآداب و معجم الالقاب – ابن فوطی (723) پنج جلد شامل اطلاعات ارزشمندی در مورد تشیع و بخصوص تشیع ایران.
o تراجم:
§ وفیات الاعیان – ابن خلکان (681) شروح آن : الوافی بالوفیات و ...
§ ریاض العلماء و حیاض الفضلاء – عبدالله افندی تبریزی (شاگرد مرحوم مجلسی، متوفای 1130) شرح حالی از علمای امامیه، برخی اشتباهات در اسامی مشترک یا ... دارد همچنین برخی که قطعا سنی هستند را شیعه نامیده اند.
§ مجالس المؤمنین – قاضی نور الله شوشتری
(مرحوم صدر (کتاب تمدن شیعه)، سید محسن امین(کتاب اعیان الشیعه) و آقابزرگ تهرانی (الذریعه الی تصنف الشیعه) کمی شیعه تراشی کرده اند)
- فتوح و خراج :
o خراج ابن قدامه
o الاموال – قاسم بن سلام
o الفتوح ابن اعثم
o الفتوح بلاذری
- ردیه نویسی :
o نقض – عبدالجلیل رازی قزوینی (560) ردیه در جواب یک سنی متعصب (شهاب الدین رازی) ، مراکز و محلات شیعی ، آداب و رسوم و تاریخ شیعه در ایران و ...
o کامل بهائی (فی السقیفه) – عماد الدین طبری (675) حرفهای جدیدی به شیعه نسبت داده از جمله اولین بار حضرت رقیه را او نام برده است،
o مناقب الطاهرین – عماد الدین طبری
o کتب علامه حلی (وی نیز برخی صحبتها را اولین بار گفته است، مانند تیر از پای امیرالمؤمنین در آورده اند)
o قاضی نورالله
- ملل و النحل :
o مقالات الاسلامیین اشعری
o ...
- مجامع روایی :
o کافی
o کتب اربعه
o ارشاد شیخ مفید
o اعلام الوری بأعلام الهدی – طفرشی (طبرسی) (صاحب مجمع البیان ، معتدل)
o کشف الغمه – اعبلی (معتدل تر از صاحب مجمع البیان)
در این دو کتاب اخیر مطالبی یافت می شود که در کتب دیگر نیست ،
o بحار الانوار
- جدید :
o مأخذ شناسی توصیفی تاریخ تشیع امامیه در ایران (80 کتاب را معرفی کرده است) - دکتر حسن حضرتی
o تاریخ تشیع ایران – رسول جعفریان
o سلطان محمد خدابنده و تشیع امامیه در ایران – رسول جعفریان
o تاریخ تشیع – علامه محمد حسین مظفر
o تاریخ سیاسی تشیع ایران – خانم
o رابطه اسلام و ایران – محمدی اشتهاردی
o علویان و امامزادگان
o طبرسی و مجمع البیان (مقدمه اش در مورد تاریخ تشیع ایران)
دیگر منابع :
- أحسن التقاسیم مقدسى جغرافیا عربى ق 4
- احسن التقاسیم/ترجمه م. علینقى منزوى جغرافیا فارسى معاصر
- أخبار الدولة العباسیة مؤلف مجهول تاریخ عمومى عربى ق 3
- أسد الغابة ابن اثیر شرح حال عربى م 630
- الأخبار الطوال دینورى تاریخ عمومى عربى م 283
- الأخبار الطوال/ترجمه م. محمود مهدوى دامغانى تاریخ عمومى فارسى معاصر
- الاستیعاب ابن عبد البر شرح حال عربى م 463
- الإصابة ابن حجر شرح حال عربى م 852
- الأصنام ابن کلبى تاریخ فرهنگى عربى م 204
- الأعلام زرکلى شرح حال عربى م 1396
- الإمامة و السیاسة ابن قتیبة تاریخ عمومى عربى م 276
- الإمامة و السیاسة/ترجمه م. ناصر طباطبایى تاریخ عمومى فارسى معاصر
- الإنباء ابن عمرانى تاریخ عمومى عربى م 580
- الأنساب سمعانى انساب عربى م 562
- البدایة و النهایة ابن کثیر تاریخ عمومى عربى م 774
- البدء و التاریخ مطهر بن طاهر مقدسى تاریخ عمومى عربى م 507
- البدء و التاریخ/ترجمه م. محمد رضا شفیعى کدکنى تاریخ عمومى فارسى معاصر
- البلدان ابن فقیه جغرافیا عربى م 365
- البلدان/ ترجمه م. ح مسعود جغرافیا فارسى معاصر
- التنبیه و الإشراف مسعودی تاریخ عمومى عربى م 345
- التنبیه و الإشراف/ ترجمه م. ابو القاسم پاینده تاریخ عمومى فارسى معاصر
- الردة واقدى تاریخ عمومى عربى م 207
- السیرة النبویة ابن هشام سیره نبوى عربى م 218
- السیرة النبویة/ ترجمه م. سید هاشم رسولى سیره نبوى فارسى معاصر
- الطبقات الکبرى ابن سعد سیره نبوى عربى م 230
- الطبقات الکبرى/ ترجمه م. محمود مهدوى دامغانى سیره نبوى فارسى معاصر
- الغارات ثقفى کوفى تاریخ عمومى عربى م 283
- الغارات/ ترجمه م. عزیز الله عطاردى تاریخ عمومى فارسى معاصر
- الفتوح ابن اعثم تاریخ عمومى عربى م 314
- الفتوح/ ترجمه مستوفى هروى تاریخ عمومى فارسى ق 6
- الفخرى ابن طقطقى تاریخ عمومى عربى م 709
- الفخرى/ ترجمه م. محمد وحید گلپایگانى تاریخ عمومى فارسى معاصر
- الکامل ابن اثیر تاریخ عمومى عربى م 630
- الکامل/ ترجمه م. حالت - خلیلى تاریخ عمومى فارسى معاصر
- المحبر ابن حبیب تاریخ فرهنگى عربى م 245
- المعارف ابن قتیبة تاریخ فرهنگى عربى م 276
- المعرفة و التاریخ فسوى تاریخ عمومى عربى م 277
- المغازى واقدى سیره نبوى عربى م 207
- المغازى/ ترجمه م. محمود مهدوى دامغانى سیره نبوى فارسى معاصر
- المنتظم ابن جوزى تاریخ عمومى عربى م 597
- المنمق ابن حبیب تاریخ فرهنگى عربى م 245
- إمتاع الأسماع مقریزى سیره نبوى عربى م 845
- أنساب الأشراف بلاذرى انساب عربى م 279
- تاریخ ابن خلدون ابن خلدون تاریخ عمومى عربى م 808
- تاریخ ابن خلدون/ ترجمه متن م. عبد المحمد آیتى تاریخ عمومى فارسى معاصر
- تاریخ ابن خلدون/ ترجمه مقدمه م. محمد پروین گنابادى تاریخ عمومى فارسى معاصر
- تاریخ الإسلام ذهبى تاریخ عمومى عربى م 748
- تاریخ الطبری طبرى تاریخ عمومى عربى م 310
- تاریخ الطبری/ ترجمه م. ابو القاسم پاینده تاریخ عمومى فارسى معاصر
- تاریخ الیعقوبى یعقوبى تاریخ عمومى عربى بعد 292
- تاریخ الیعقوبى/ ترجمه م. محمد ابراهیم آیتى تاریخ عمومى فارسى معاصر
- تاریخ بخارا نرشخى تاریخ محلى فارسى م 348
- تاریخ خلیفة خلیفة بن خیاط تاریخ عمومى عربى م 240
- تاریخ سیستان مؤلف مجهول تاریخ محلى فارسى ق 5
- تاریخ قم حسن بن محمد قمى تاریخ محلى فارسى بعد 378
- تاریخ گزیده مستوفى تاریخ عمومى فارسى بعد 730
- تاریخ مختصر الدول ابن عبرى تاریخ عمومى عربى م 685
- تاریخ مختصر الدول/ ترجمه م. عبد المحمد آیتى تاریخ عمومى فارسى معاصر
- تاریخ یمینى/ ترجمه جرفادقانى تاریخ عمومى فارسى بعد 603
- تاریخنامه طبرى بلعمى تاریخ عمومى فارسى ق 4
- تجارب الأمم مسکویه تاریخ عمومى عربى م 421
- تجارب الأمم/ ترجمه م. امامى - منزوى تاریخ عمومى فارسى معاصر
- جمهرة أنساب العرب ابن حزم انساب عربى م 456
- دلائل النبوة بیهقى سیره نبوى عربى م 458
- دلائل النبوة/ ترجمه م. محمود مهدوى دامغانى سیره نبوى فارسى معاصر
- زین الأخبار گردیزى تاریخ عمومى فارسى م 443
- سبل الهدى صالحى شامى سیره نبوى عربى م 942
- سیرت رسول الله قاضى ابرقوه سیره نبوى فارسى م 623
- ذرات الذهب ابن عماد حنبلى شرح حال عربى م 1089
- شرف النبى خرگوشى سیره نبوى فارسى م 406
- طبقات ناصرى منهاج سراج تاریخ عمومى فارسى بعد 658
- عیون الأثر ابن سید الناس سیره نبوى عربى م 734
- فتوح البلدان بلاذرى جغرافیا عربى م 279
- فتوح البلدان/ ترجمه م. محمد توکل جغرافیا فارسى معاصر
- مجمل التواریخ و القصص مؤلف مجهول تاریخ عمومى فارسى بعد 520
- مروج الذهب مسعودی تاریخ عمومى عربى م 345
- مروج الذهب/ ترجمه م. ابو القاسم پاینده تاریخ عمومى فارسى معاصر
- معجم البلدان یاقوت حموى جغرافیا عربى م 626
- معجم قبائل العرب کحاله انساب عربى معاصر
- مقاتل الطالبیین أبی الفرج إصفهانی شرح حال عربى م 356
- مقاتل الطالبیین/ ترجمه م. جواد فاضل شرح حال فارسى معاصر
- وقعة صفین نصر بن مزاحم تاریخ عمومى عربى م 212
- وقعه صفین/ترجمه م. پرویز اتابکى تاریخ عمومى فارسى معاصر
عوامل جذب ایرانیان به شیعه
- جعفریان : دو عامل عمده جذب ایرانیان به شیعه:
o محبوبیت علویان و شیعیان بدلیل :
§ روایات فضائل اهل بیت علیهم السلام از پیامبر
§ کمالات امامان، سجایای علمی ، اخلاقی و سیاسی علویان و زهد شیعیان
o مظلومیت علویان و شیعیان در برابر ظلم حاکمان اموی و عباسی و در رأس آن مظلومیت و شهادت امام حسین علیه السلام در نتیجه بغض نسبت به دشمنان اهل بیت (شهادت زید، یحیی بن زید، شهدای فخ و ...)
- ولهاوزن، گلدزیهر، آدام نلدکه: تشیع عربی ، توارث و ...
فره ایزدی
امویان وعباسیان وراثت را داشتند، تا قرن 9 ایران اهل سنت هستند،
شهربانو
شهیدی : شهره شهبانو ریشه 1100 ساله دارد ، ... مادر بودن شهربانو دختر یزدگرد چنان در باورعموم مسلم است که شک در آن به معنای انکار ضروریات است، ... مورخان بی هیچ جستجو گفتگوی پیشینیان را پذیرفته اند...
جعفریان : با این حال سند تاریخى براى اثبات این مدعا وجود ندارد که این امر، به نوعى در رواج تشیع در ایران تاثیر داشته است، آن هم ایرانى که تا قرن نهم بر مذهب سنتبوده است. توجه به این نکته نیز باید داشت که در روایتى که صحبت از ازدواج امام حسین با دختر یزدگرد است، آمده است که دختران دیگر را به فرزند عمر و ابوبکر دادند.
شهید مطهری (کتاب خدمات متقابل ایران و اسلام: اصل داستان از نظر مدارک تاریخی مشکوک است ... ، ): اگر بنا بود مردم ایران به یزدگرد احترام بگذارند او را تنها نمىگذاشتند و تنها نمىکشتند. پس چگونه است که خود ایرانى بر یزدگرد پناه نمىدهد ولى بعد اهل بیت پیغمبر خدا را بخاطر پیوند با یزدگرد معزز و مکرم مىشمارد و آنها را در حساسترین نقاط قلب خود جاى مىدهد و عالىترین احساسات خود را نثار آنان مىکند؟
شعوبیگری (عکس العمل ایرانیان در مقابل اعراب):
- کسانى که از قدیم و جدید به برترى عرب بر عجم باور داشتهاند، بر ضد گروهى از عجمان که نخواستهاند این برترى را بپذیرند و گاه در این باره به افراط هم گراییدهاند، تشیع را مذهب شعوبیان دانستهاند. آنها گفتهاند که ایرانیان در پرده تشیع با اسلام (در واقع با سرورى عرب) به جنگ برخاستهاند.
- این اقدام بیشتر از زمانى شایع شده است که اسماعیلیان در ایران در برابر دولتسلجوقى و خلافت عباسى مقاومت کرده و کسانى چون خواجه نظامالملک ایرانى شافعى مذهب متعصب، در سیاستنامه کوشیدند تا حرکت آنها را با برخى از جنبشهاى شبه مجوسى ایران در قرن دوم و سوم مرتبط نشان دهند. پیوند دادن مجوسیگرى با باطنیان، بحث زندقه و سپس شعوبیه را مطرح کرده و به گونهاى خاص به بحث از شعوبیه و ارتباط آن با تشیع منتهى شد. در این دیدگاه عمدتا به عقاید غلات شیعه پرداخته شده است.
- باید گفت در میان شیعه که مذهبى با پیروان عرب و عجم بوده، هم شعوبى وجود داشته و هم ضد شعوبى. شاهد آن که برخى از آثار ضد شعوبى، از نویسندگان شیعى است، همانطور که برخى از شیعیان شعوبى و به نوعى ضد عرب بودهاند.
- در کنار این آثار که به نوعى سرورى عرب و یا برخى از نظرات فقهى تبعیضگرایانه برخى از فقهاى اهل سنت را مورد انتقاد قرار داده، آثارى از نویسندگان شیعى در دست است که به نوعى دفاع از عرب در برابر عجم است.
ورود تشیع به ایران
تشیع ایران در چهار مرحله متاثر از تشیع عراق بوده است:
- نوبت اول: کوفه به قم ،مهاجرت طایفه اشعری ها از عراق به ایران ( اشعری ها هسته اصلی تشیع در ایران ).سال 100 دوره حضور
- نوبت دوم: بغداد و نجف به قم و ری، تاثیر مکتب شیخ مفید و طوسی در بغداد و نجف بر تشیع ری و جبال ایران (قرن 5 و 6).
- نوبت سوم: حله به سلطانیه، تاثیر مکتب حله و حلب و به طور مشخص علامه حلی بر تشیع ایران در دوره ایلخانان مغول . (علامه حلی و فرزندش فخرالمحققین)
- نوبت چهارم: شامات به اصفهان، تاثیر تشیع شامات با تاکید بر جبل عامل و عراق بر ایران در دوره صفوی . (شیخ بهایی)
بنابراین تشیع از بنیاد عربی است و ایران تنها و تنها در محدوده تاثیرپذیری از آن به این مذهب روی آورده است.
قال البلاذری: لما انصرف أبو موسى الأشعری من نهاوند إلى الأهواز فاستقراها ثم أتى قم فأقام علیها أیاما و افتتحها، و قیل: وجّه الأحنف ابن قیس فافتتحها عنوة، و ذلک فی سنة 23 للهجرة، و ذکر بعضهم أن قمّ بین أصبهان و ساوة، و هی کبیرة حسنة طیبة و أهلها کلهم شیعة إمامیة، و کان بدء تمصیرها فی أیام الحجاج بن یوسف سنة 83، و ذلک أن عبد الرحمن بن محمد بن الأشعث بن قیس کان أمیر سجستان من جهة الحجاج ثم خرج علیه و کان فی عسکره سبعة عشر نفسا من علماء التابعین من العراقیین فلما انهزم ابن الأشعث و رجع إلى کابل منهزما کان فی جملته إخوة یقال لهم عبد الله و الأحوص و عبد الرحمن و إسحاق و نعیم و هم بنو سعد بن مالک ابن عامر الأشعری وقعوا إلى ناحیة قم و کان هناک سبع قرى اسم إحداها کمندان، فنزل هؤلاء الإخوة على هذه القرى حتى افتتحوها و قتلوا أهلها و استولوا علیها و انتقلوا إلیها و استوطنوها و اجتمع إلیهم بنو عمّهم و صارت السبع قرى سبع محال بها و سمیت باسم إحداها و هی کمندان فأسقطوا بعض حروفها فسمیت بتعریبهم قمّا، و کان متقدم هؤلاء الإخوة عبد الله بن سعد و کان له ولد قد ربّی بالکوفة فانتقل منها إلى قمّ و کان إمامیّا فهو الذی نقل التّشیع إلى أهلها فلا یوجد بها سنّیّ قط،( معجمالبلدان،ج4،ص:398)
- استقلال قم از اصفهان در زمان هارون الرشید
- حضور حضرت معصومه علیها السلام
موسی مبرقع
- (می گویند این امامزاده محمد فرزند موسی مبرقع نه خود موسی مبرقع، در کافی نسبت به موسی مبرقع طعن وجود دارد!)
- تاریخ قم، ص: 216: دیگر از سادات حسینیّه از سادات رضائیه از فرزندان امام رضا علیه السّلام موسى بن محمّد بن على بن موسى الرّضا علیهم السلام صاحب رضائیه [است]، ابو على الحسین بن محمد بن نصر بن سالم گوید که اول کسى که از سادات رضویه که بقم آمدند از کوفه ابو جعفر موسى بن محمد بن على بن موسى بن جعفر علیهم السلام بود وى در سنه ست و خمسین و مأتین «1» از کوفه بقم آمد و بقم مقام کرد و پیوسته برقع «2» بر روى فرو گذاشتى تا آنگاه که عرب بقم بدو پیغام فرستادند که ترا از مجاورت و همسایگى ما بیرون مىباید رفتن پس ابو جعفر موسى بن محمد از قم بکاشان رفت چون بکاشان رسید احمد بن [عبد ال] عزیز بن دلف العجلى او را اکرام کرد و ترحیب نمود و خلعتهاى بسیار و بارگیرهاى نیکو و چندین تجمل بدو بخشید و مقرّر گردانید که هر سال یک هزار مثقال طلا با یکسر اسب مسرّج بدو دهد پس ابو الصدیم الحسین بن على بن آدم و یکى دیگر از رؤساى عرب در عقب بیرون آمدن موسى بن محمد بن على بن موسى از قم برسیدند اهل قم را بسبب بیرون کردن موسى [بن] محمد بن على [بن] موسى توبیخ کردند پس رؤساى عرب را بطلب ابى جعفر موسى بن محمد بفرستادند تا شفاعت کردند و او را بقم باز آوردند و بسیارى اعزاز و اکرام کردند و از مال خود از براى او سرایى بخریدند و همچنین چند سهم از قریه هنبرد و اندریقان و کارجه از براى او از ورثه مزاحم بن على اشعرى بخریدند و بیست هزار درم از براى او قسمت کردند و بدو دادند و از غیر ابى على روایت است که چون عرب قم به ابى جعفر موسى بن محمد بن على بن موسى علیهم السلام پیغام فرستادند که ترا از همسایگى ما بیرون مىباید رفتن او برقع از روى بر انداخت و ایشان او را بشناختند پس محمد گفت همت و اعتقاد ایشان محقق شد و این سراى و سهام و اموال بدو دادند پس موسى بن محمد بن على بن موسى قصد عبد العزیز بن دلف کرد و عبد العزیز او را اعزاز و اکرام کرد و خلعتها و مرکبها بخشید و وظیفه سالیانه معیّن کرد چنانچ یاد کرده شد و بعد از آن با قم مراجعت نمود دیگر باره اهل قم او را اعزاز و اکرام کردند و از دنیا وى ممتع و مرفه گردانیدند چنانچ مستغنى شد ...
قم
- اولین مهاجرت به قم متعلق به قبیله بنی اسد بعد از قیام مختار در سال 67 است:
- البلدان /ترجمه، متن، ص: 49 : شهر بزرگ قم، بآن «منیجان» گفته مىشود و شهرى است جلیل القدر که گویند در آن هزار گذر است و درون شهر دژى است کهن براى عجم، و در کنار آن شهرى است که بآن «کمندان» گفته مىشود، و آن را رودخانهاى است که در میان دو شهر آب در آن جارى است و روى آن پلهایى است که با سنگ بسته شده و روى آنها از شهر «منیجان» به شهر «کمندان» عبور مىکنند، و اهالى آن که بر آن چیرهاند، قومى هستند از «مذحج» و سپس از «اشعریان» و در آن مردمى از عجمهاى کهن سکونت دارند، و قومى هم از موالى که خود مىگویند که آنان موالى عبد اللّه بن عباس بن عبد المطلباند...
[روایات قم(تاریخ قم، ص: 92) :
o رسول جعفریان : جمعا چهل و سه روایت در فضیلت شهر و مردمان قم نقل شده است. (تاریخ تشیع در ایران صفحه 197)
o حسن بن على بن الحسین بن موسى بن بابویه باسانید صحیحه از ابى عبد اللّه الصّادق علیه السّلام که مردى بحضرت بزرگوار او در آمد و گفت اى پسر دختر رسول خداى مسئله مىخواهم که از تو بپرسم که پیش از من کسى از تو نپرسیده باشد و پس از من هم از تو نپرسد صادق علیه السّلام فرمود چنان مىدانم که تو از جاى بر انگیختن مردم از قبور و زنده شدن ایشان و محشر و نشر سؤال خواهى کرد مرد گفت بلى یا ابن رسول اللّه بحقّ آن خداى که محمّد را بحق بخلق فرستاد تا ایشان را ببهشت بشارت داد و بدوزخ بیم کرد که بعثه بالحق بشیرا و نذیرا که من سؤال نمیکنم از تو الّا از محشر و منشر هر قومى صادق علیه السّلام زبان مبارک بر گشود و فرمود که همه مردم را به بیت المقدس محشر و منشر بود الّا بقعه بزمین جبل که آن را قم گویند که اهل آن موضع و شهر را در گور ایشان را محاسبه کنند و از گورها بجنت حشر کنند، بعد از آن فرمود که اهل قم مغفور و آمرزیدهاند، راوى گوید که چون مرد این فضیلت درباره قم و اهل قم بشنید از جاى برجست و گفت یا ابن رسول اللّه این کرامت و فضیلت خاصّه اهل قم راست امام فرمود بلى که خاصّه اهل قم راست و آن کسانى را که قائل و معتقد باشند بمقالت و اعتقاد ایشان...
o محمد بن ابى الحسین بن ابى الخطاب روایت مىکند از محمد بن الحسن الحضرمى و او از محمد بن بهلول ابى سلم عبدى و او روایت مىکند از ابى عبد اللّه علیه السّلام که او فرمود که خاک قم پاکیزه و مقدّسه است و اهل قم از مااند و ما از ایشانیم و چون یکى ازیشان که مضطر و عاجز شده باشد و ببلاى مبتلا شده چون حقّ سبحانه و تعالى را بخواند البتّه او را اجابت کند و پیش ازیشان هیچ طایفه و اهل شهرى را این کرامت و فضیلت نبوده است و هیچ جبّارى و گردنکشى و ستمگرى بدیشان قصد بدى نکند الّا که حقّ سبحانه و تعالى او را بآتش جهنم بسوزاند
o باسانید از ابى عبد اللّه الصّادق علیه السّلام روایتست که او فرموده که شهر قم شهر ما و شهر شیعه ماست شهریست پاکیزه و مقدّسه و مطهّره و ولایت و دوستى ما و اهل بیت ما قبول کرده است هیچ جبّارى و ظالمى و سرکشى بدیشان قصد بد نکند و بدیشان بد نخواهد الّا که حقّ سبحانه و تعالى برو بتعجیل عقوبت فرماید ما دام تا با برادران خود خیانت نکنند و نورزند، چون ایشان خیانت کنند در حقّ یک دیگر و شعار و دثار خود سازند حقّ سبحانه و تعالى جبّاران و گردنکشان را بریشان مسلّط گرداند بعد از آن فرمود که اهل قم انصار و یاران قایم ما علیه السّلاماند و رعایت کنندگان حقوق ما پس سر مبارک سوى آسمان کرد و فرمود که الّلهُمَّ اعْصِمْهُمْ مِنْ کُلِّ فِتْنَةٍ وَ نَجِّهِمْ مِنْ کُلِّ هَلَکَةٍ یعنى خداوندا پاکا منزّها اهل قم را از هر فتنه و بلا نگاه دار و ایشان را از هلاک رستگارى ده و برهان.
o روایت کردهاند که جماعتى از مردم رى در صحبت ابى عبد اللّه الصادق علیه السّلام در آمدند و گفتند ما از مردم و اهل رىایم ابى عبد اللّه الصادق علیه السّلام فرمود مرحبا برادران مرا از اهل و مردم قم مردمان گفتند اى امام ما از مردمان رىایم دیگر باره صادق علیه السّلام فرمود مرحبا برادران ما را از اهل قم تا آن جماعت سه کرّت این سخن را تکرار کردند و امام هر نوبت مىفرمود مرحبا برادران قمیان ما را پس امام فرمود خداى را حرمیست و آن مکه است و رسول خدا را حرمیست و آن مدینه است و امیر المؤمنین علیه السّلام را حرمیست و آن کوفه است و ما را حرمیست و آن شهر قمست بدانید که زود باشد که بشهر قم زنى را از فرزندان من فاطمه نام دفن کنند و هر کس که زیارت او دریابد ببهشت رود و بهشت او را واجب شود، راوى گوید که در آن زمانى که ابى عبد اللّه الصّادق علیه السّلام این سخن فرمود موسى کاظم در شکم مادرش هنوز پیدا نشده بود و مادرش بدو حامله نگشته( تاریخ قم، ص: 215)
o لولااقمیون لضاع الدین (ص197 : تاریخ قم ص52 البته من این روایت را در تاریخ قم پیدا نکردم!)
o روایتست از صادق علیه السّلام که او ذکر کرد و یاد کوفه مىکرد و مىفرمود عنقریب باشد که کوفه روزگارى از مؤمنان خالى گردد و علم و دانش در آن ناپدید شود چنانچ مار که در سوراخ رود و پنهان شود و از وى اثر نماند و علم و دانش بشهرى که آن را قم گویند ظاهر شود و روشن گردد و معدن اهل علم و فضل شود که بر روى زمین هیچ مستضعفى و سست دینى بنماند تا غایت که زنان پردهنشین در پردهها بعلم امامت و ولایت عالم گردند و این حکم بدیشان برسد و این معنى بنزدیک غیبت و ناپدید شدن حجّة اللّه بود پس حقّ سبحانه و تعالى قم را و اهل قم را قایم مقام و حجت گرداند بر خلق او و اگر نه چنین بودى زمین و هر چه بر روى اوست بخود فرو بردى و خلایق را بر یک دیگر حجّت بنماندى همچنین علم و دانش از قم بدیگر شهرها و ولایت فایض و منتشر گردد تا بمشرق و مغرب برسد چون حال بدین نوع باشد حجّت خداى عزّ و جلّ بر خلق او مؤکّد گردد تا غایت که بر روى زمین هیچکس نباشد که از قم این علم بدو نرسد و بدو نرسانند پس بنزدیک آن حجّت خداى عزّ و جلّ ظاهر شود(تاریخ قم، ص: 96)]
- سجستان : از کرمان تا جنوب خراسان، و از آن سو تا سواحل دریای عمان، تاعمق شرقی سیستان امروزین
- مشهد اردهال
در هر منطقه می بایست به این دو امر توجه کرد: 1. ورود تشیع 2. گسترش تشیع
نام هر شهر نیز می بایست بررسی شود ، این امر به صورت غیر مستقیم به تاریخ تشیع مرتبط است. چرا که برای شناخت عالمان و اشخاص اهل آنجا به کار می آید. جرجان = گرگان. قاسان=کاشان. همذان= همدان : قبیله همدان. برای تشخیص شیعه بودن یک شهر می توان چند عالم شیعی را در آنجا یافت.
کتاب «المشترک وضعاً و المفترق صقعاً» ؛ یاقوت حموی ، ترجمه ... به نام « برگزیده مشترک..»
مراجعه به این نوع کتابها از دو ناحیه سودمند است :
1. تشابه نام شهرها
2. تصحیف و اشتباه
طبری نام کاشان را به صورت کاشان آورده است و نگفته است قاشان یا ..
باشان و فاشان نیز دو شهر است در همان نواحی که بسیار در تصحیح ها به قاشان تبدیل می شود اشتباهاً .
کاشان
ورود تشیع به یک منطقه (کاشان) :
ورود تشیع به یک منطقه از چند راه قابل تشخیص است :
1. حمله نظامی یا فتوحات : اینکه چه کسی یا چه کسانی فاتح آن شهر بوده است.
عمار از طرف عمر رفته است و به معنای ظهور گرایش شیعی نیست چرا که او واسطه خلیفه بوده است در آنجا.
2. قیام های شیعه :
3. حاکمان :
در کاشان : احمدبن عبدالعزیز بن ابی دلف ؛ متوفای 280، در زمانیکه موسی مبرقع آمد و قمی ها او را بیرون کردند و به کاشان رفت و احمد او را تحویل گرفت و برگشت. البته این هم دلیل بر تشیع نمی باشد چرا که موسی مبرقع با حاکم نسبتی داشته و شاید روی حساب سیادت او باشد و.. لذا دلیلی بر تشیع نمی شود.
4. چهره های تأثیر گذار :
در کاشان :
§ ابولؤلؤ ، در کتاب ها گفته شده است که تشیع این شهر به دلیل ابو لولو از سال 23 هجری است!
§ امامزادگان و سادات : 1. هلال بن علی (که نادرست است) 2. مشهد اردهال (که خدشه شد!) 3. زُبیده : گفته شده که زن هارون و شیعه بوده است (دلیلی بر این نداریم، قدیمی ترین گزارش از آن به قرن 6 مربوط می شود)
5. محیط و جغرافیا
کاشان تحت تأثیر قم بوده است چرا که محدثان و راویان به قم رفت و آمد داشته اند: علی بن محمد قاسانی (ابن شیره) از یاران امام هادی (ع)، یحیی بن وصاب. احمدبن محمدبن خالد برقی به کاشان رفت و آمد داشته است.
در مجموع تشیع کاشان در قرن اول و دوم نبوده است بلکه در نیمه اول قرن سوم ، دوره امام هادی (ع) بوده است. ورود تشیع نیز با شیعه امامی بوده است و نه زیدی یا اسماعیلی، مانند قم .
گسترش تشیع نیز به راوندی ها (قرن 6) مربوط می شود.
ری
2 قرن اول :
§ کثیر بن شهاب : سوابق ناصبی گری و دشمنی باشیعه . از کسانیکه نامه اعدام حُجر بن ابی را امضاء کرده است. حجر یک قیام کوچکی انجام داد. وقتی که به اتفاق عمرو بن حَمِق دستگیر شد ، زیاد گفت یک گواهی بر علیه ایشان بنویسید که شورش کرده و خلع بیعت کرده است و اینکه حتی کافر شده است به کفر آشکار. شهادت نامه ای علیه او نوشته شد که عده ای زیر آن را امضاء کردند مانند فرزندان طلحه و زبیر و ... از آنجمله است کثیر بن شهاب. نامه به اتفاق حجر به شام برده شد و نزدیک آنجا که رسیدند معاویه گفت در همانجا آنها را نگه دارید و اگر از علی (ع) برائت جستند آنها را رها کنید و در غیر اینصورت آنها را بکشید و حجر در همانجا به شهادت رسید. و این نامه لکه ننگی بود برای امضاء کننده گانی مانند زیاد.
§ شرکت مردم ری در سرکوبی قیام یحیی
§ حضور ابومسلم ، وقتی ابومسلم از ری رد شد مردم ری از او فرار کردند که این نشانگر اموی بودن آنهاست. البته ابومسلم بعد از قدرت یافتن منحرف شدند.
§ تعدادی احادیث در باره ری که ری ملعون است. « بلدان النصب شام ری بصره ».
§ ارتباط با ائمه : از دوره امام کاظم (ع) ارتباط وجود داشته است. گزارشی است که شخصی در مدینه پیش امام می رود و از او می خواهد که به حاکم ری نامه ای بنویسد و برای او تسهیلی در پرداخت خراج قائل شود.
§ رواج احادیث مدح اهل بیت (ع) از زبان محدثان اهل سنت
§ عبدالله بن معاویه بن عبداله بن جعفر
در آل ابیطالب اسم معاویه منحصر به ایشان و یکی از یاران امام صادق (ع) بوده است. عبداله جعفر= شوی حضرت زینب (س).
نامگذاری او به معاویه بدین گونه بوده است که پیش او فرزندش به دنیا می آید و معاویه می گوید نام من را بگذار!
عبدالله بن معاویه در مرحله ایذه قیام کرد(127) و تا فارس و ری هم آمد. منصور (خلیفه عباسی) یکی از کارگزاران ایشان بود. او مدتی قیامش در ری نفوذ داشته است اما باز دلیلی بر تشیع منطقه نمی شود.
§ نام رازی ها در میان راویان امام هفتم به بعد
زمینه های تشیع در ایران :
- زمینه های سیاسی :
o حضور اسماعیلیه که مدت 200 سال (483-254) در نقاطی از ایران، حضور داشتند،
o خواجه نصیرالدین طوسی که اندیشه های شیعی را رواج می داده است،
o ابن علقمی وزیر المستنصر بالله، خاندانی مشهور هستند، نهر علقمه مربوط به دوره های بعد و انتسابش به این خاندان است، اختلاف جدی با پسر خلیفه داشته و متهم به مبارزه با خلیفه می شود، از سوی سنیان متهم به همکاری با مغول است، او دنبال صلح و تشویق هلاکو به کنار آمدن با خلیفه بود و قصد جایگزین کردن شیعه به جای سنی را نداشت، اما او را متهم به سقوط عباسیان می دانند، رسول جعفریان کوتاهی خلیفه را مقصر سقوط بغداد می داند نه ابن علقمی را ،
می گویند که زودتر از همه برای پیوستن به هلاکوخان رفته است، در حالیکه احتمالاً برای گفتگو رفته است و از گزارشات به دست می آید به خلیفه پیشنهاد مقاومت می داده و به دنبال بودجه برای سپاهیان بوده و ...
گفته اند اگر ابن علقمی خیانت به خلیفه کرده بود، بعد از سقوط خلیفه به وی مسئولیت نمی دادند، ابقای وی به وزارت هلاکوخان دلیل بر عدم خیانت وی است.
این هوشیاری (تسلیم شدن خواجه و ابن علقمی و شیعیان و عالمان شهر شیعه نشین حله و بسیاری دیگر از شهرها وقتی که غارتگریهای مغولان و عدد نفرات آنان و نیز اختلاف و نزاع حاکمان مختلف محلی در ایران و عراق را مشاهده کردند) سبب شد تا بعدها تشیع قوام گرفته و حتی برخی از سلاطین مغول چون خدابنده تحت تأثیر افرادی نظیر علامه حلی شیعه شوند... با این حال نباید ارتباط خاصی میان شیعه و مغول برقرار کرد چرا که در همان فتح بغداد مغولان پس از وارد شدن به شهر هم سنیان را کشتند و هم شیعیان را... (تاریخ تشیع ایران ص642)
ابن طاووس نقابت را از هلاکو می پذیرد و علماء را جمع می کند و می گوید حکومت جائر عادل بهتر است یا غیر مسلمان ظالم ؟
هلاکو در سلطانیه و اطراف زنجان تاج گذاری می کند و اولین نفر از آنها که اسلام می آورد غازان خان است.
غازان خان (694-703) اولین کسی که شیعه می شود،
اسلام آوردن غازان خان بن ارغون خان بن اباقاآن بن هولاکو در سال 694 (40سال بعداز فتح بغداد) و تقویت اسلام در ایران (ص623)
خواب دیدن غازان خان رسول اکرم ص را ....و پذیرش اسلام و ... افزایش دوستی وی با اهل بیت نبوت و ... (ص648)
شکل گیری اندیشه شیعی در افکار غازان خان... (ص649)
گرایش اولجایتو (سلطان محمد خدابنده) به تشیع و رسمیت آن... (ص650)
ساخت دارالسیاده در شهرهای مختلف توسط غازان خان و جاری کردن نهر آب برای حرم امام حسین علیه السلام
رشیدالدین همدانی وزیر شافعی وی ، او را از حذف نام خلفاء از خطبه ها نهی کردند...
اولجایتو حنفی بود و بر اثر نزاع حنفی و شافعی ناراحت بود، عده ای از مغولها وی را دعوت به دین خود و تشیع کردند،
اولجایتو در نجف خوابی دید و در سال 709 شیعه شد و دستور به حذف نام خلفاء می دهد. (شیعه شدن سلطان محمد خدابنده و ضرب سکه به نام دوازده امام ، نیم قرن بعد از آمدن مغول (ص627))
ملاحسن کاشی که مازندرانی است و اصالتاً کاشی است نزد اولجایتو می رود و برای او شعر می گوید شاید در شیعه شدن اولجایتو نقش داشته باشد، قبرش در... است. (هفت بند وی را با اشعار حافظ مقایسه می کنند و با طلا نوشته اند)
اولجایتو به نام ائمه سکه می زند، دستور می دهد درباریان یا شیعه شوند یا استعفاء دهند،بر اهل سنت سخت گیری می کند تا سال 716 که از دنیا می رود.
- ایلخانان
زمینه های مذهبی :
- صوفی گری و محبت به اهل بیت علیهم السلام
مثلا ً سنایی غزنوی در مدح اهل بیت شعرها دارد، سنی است اما تعابیری قابل توجهی دراشعارش دارد و دیگر اشعار...
- سنیان 12 امامی
یکی از دلایل قطعی نفوذ تشیع در ایران ظهور جریان تسنن دوازده امامی [و ارتقاء جایگاه ائمه علیهم السلام و زنده شدن یاد کربلاء و مخالفان اهل بیت علیهم السلام ] در ایران قرن 7 به بعد است ... (تاریخ تشیع در ایران ، ص729).
پادشاهان صفویه :
- شاه طهماسب، انتقال پایتخت از ... به قزوین،
- شاه عباس اول (کبیر) خدابنده و شاه اسماعیل دوم قبل از وی خوب کارنکردند، وی با قتل و غارت دیگران مانند مرشد قلی خوان، الله قلی بیگ (از نزدیکان دربار که با شاهزادگان ارتباط داشت، به حبس افکند سپس با شکنجه کشت)، صفی میرزا (پسر خودش را بخاطر اینکه ترسید رقیب خودش شود ، کشت اما بعداً پشیمان شد و پسر قاتل پسرش را نیز کشت)، تصمیم به کنترل اوضاع داشت.
