روش تحقیق

جزوه درسی 

روش تحقیق

دانشگاه ادیان و مذاهب

رشته مطالعات تاریخ تشیع

تحقیق

تلاشی روشمند برای پاسخ به مساله ای نظری یا معظمی عملی به استناد اطلاعات معتبر و مرتبط

راههای آموختن تحقیق مناسب

1-     تحصیل درس روش تحقیق

2-     خواندن و مطالعه تحقیقات مختلف

3-     تحقیق کردن

مهارتهای تحقیق

1-     هنر درست پرسیدن

2-     یافتن منابع

3-     ارزیابی منابع

4-     گردآوری و ثبت اطلاعت (یعنی به ذهن و معلومات ذهن مطلقا اعتماد نکنیم)

5-     تجزیه و تحلیل اطلاعات

6-     عرضه یا گزارش تحقیق

مهترین انواع تحقیق

1-     تحقیق با توجه به هدف تحقیق به بنیادی (نظری) و کاربردی (معضل عملی)

2-     تحقیق کوتاه مدت و بلند مدت

à لغتنامه های معتبر: دهخدا، معین

à لغتنامه های غیر معتبر: عمید

تحقیقات

1-     آزمایشگاهی

2-     میدانی

3-     کتابخانه ای (اسنادی)

à بدلیل آنکه شیوه گردآوری اطلاعات فرق می کند، نوع تحقیق نیز فرق خواهد کرد.

تحقیق آزمایشگاهی

برای یافتن پاسخ سؤال خودمان در محیطی کنترل شده و با دستکاری محیط به دلخواه خودمان سعی می کنی جواب مورد نظر خود را بیابیم.

معمولا شیمی دانها، فیزیکدانها، روانشناسان آزمایشگاهی، ... از این روش استفاده می کنند.

مثلا) سوال تحقیق

چگونه می توان میگرن را درمان کرد؟

از شیوه تاثیر دارویی استفاده می کنیم.

گروه آزمایشی و گروه گواه را تعیین می کنیم.

داروی واقعی را به گروه آزمایش می دهیم و اسمارتیس را به گروه گواه می دهیم

اگر گروه آزمایش خوب شدند دارو درست است

اگر هر دو گروه خوب شدند دارو نادرست است.

 

تحقیق میدانی:

در پی پاسخ به سؤالی که نمی توان از طریق کتاب و مقاله و .. بدست آورد و باید در جامعه رفت و تحقیق کرد و فقط گردآوری اطلاعات می شود.

مثلا) درصد تقید جوانان ایرانی به شعائر اسلامی چقدر است؟

مراحل تحقیق  میدانی:

1-     مشاهده

2-     مشارکت، همگن شدن

3-     مصاحبه: کم حرف زدن، تجانس، اعتماد

4-     پرسشنامه: ‌تصادفی، پرهزینه و سنگین

تحقیق کتابخانه ای

سه راه است

1-     تحقیق زندگی محور

2-     تحقیق متن محور

3-     تحقیق مسئله محور

تحقیق زندگی محور (زندگینامه ای)

پرسش اصلی تحقیق مثلا فلانی چه بود و چه گفت و چه کرد

بکوشیم تصویری درست ، واقع نما از او بدست بدهیم.

زندگی نامه نویس های معروف : رومن رولان – استون – زرین کوب (فرار از مدرسه)

ویژگیها:

1-    که بود

2-    در چه خاندانی رشد کرد

3-    در چه محیط فرهنگی – اجتماعی زندگی کرد

4-    ازچه منابعی و سرچشمه هایی بهره برد

5-    چه اندیشه هایی داشته

معرفت و معرفت درباره معرفت (شناخت و فراشناخت)

 بسیاری از کسانی که شناخت دارند ممکن است فرا شناخت نداشته باشند مثلا یک مکانیک قدرت تعمیر دارد اما نمی­تواند روش خود را توضیح دهد، یا بسیاری علم به ادبیات فارسی دارند اما شناختی نسبت به شیوه شکل گیری ادبیات و ... ندارند، در روش تحقیق هنگام مواجهه با یک سئوال ، ابتداء باید پرسید که پاسخ را از کجا بدست آورم؟ اینجا بحث منابع اهمیت پیدا می کند.

منابع

منابع مرجع و غیر مرجع

منابع مرجع : ممکن است گفته شود منابعی که در یک رشته مهم هستند مانند المیزان در علوم قرآنی، اما در واقع منبعی است که بگونه ای سازماندهی و طراحی شده که بتوان بصورت موردی به آن مراجعه کرد،  مانند دائره المعارف ها ، فرهنگ لغات، کشاف ها ( کشف الآیات، کشف اشعار و ...)، کتب رجال و انساب، کتابشناسی ها ، مأخذ شناسی و مقاله شناسی ، دفتر تلفن، کتاب زرد تهران (کتاب الف)، زندگینامه ها،  و ...

منابع مرجع با م یا R مشخص می­شوند.

تقسیمات منابع مرجع

-      منابع مرجع به تخصصی و عمومی تقسیم می شوند.

-      منابع درجه یک و دو : منابع درجه 1 جواب سئوال را مستقیماً می­دهد اما منابع درجه 2 نقش واسط را بازی می­کنند و مارا به منابع دیگری ارجاع می­دهند.

نکات :

-      کتب آموزشی قابل ارجاع و نقل قول نیستند، بلکه باید پژوهشی باشند.

اسرار التوحید کدکنی، منطق الطیرکدکنی، منیه المرید شهید صدر

تحقیق کتابخانه ای

انواع تحقیق کتابخانه ای : تحقیق متن محور، شخص محور و مسئله محور

تحقیق متن محور

سئوال اول : نویسنده متن

در تحقیق متن محور ، متن می تواند کتاب یا نقشه یا قطعه ای موسیقی یا نقاشی یا سکه یا ... باشد ولی عمدتاً متن یک کتاب خواهد بود. در این نوع تحقیق پژوهشگر ابتدائاً در پی پاسخ به یک سئوال اساسی است که نویسنده کتاب مورد نظر چه کسی است؟ شناختن نویسنده کتاب در مورد کتابهای کهن مسئله ای مهمی است که در این زمینه اشتباهات بسیاری رخ داده است، مثلا غزالی کتابی دارد به نام احیاء العلوم دین که در قرن 5 نوشته است، فیض کاشانی در قرن 11 می­خواهد کتابی بنویسد و می گوید کتاب غزالی کتاب کاملی است اما چون سنی بوده نقل قولهای غیر قابل قبولی در آن وجود دارد، فیض کاشانی می گوید غزالی سنه بوده اما بعداً شیعه می شود و به کتاب سرالعالمین استناد می کند ، اما تحقیقات نشان می دهد که کتاب سرالعالمین از غزالی نیست! یا کتاب اشعار علی بن ابیطالب علیه السلام در حالیکه امام علی شاعر نبوده است. وَ الشُّعَراءُ یَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ  حقیقت آن است که شاعری در قرن 5 به نام علی بن ابیطالب قیروانی داریم البته ایشان حکمتهای امام علی را در قالب شعر بیان کرده است. کتاب مصباح الشریعه را به امام صادق علیه السلام نسبت می دهند در حالیکه ادبیات و زبان و نوع استدلالها و بحث های آن به غیر از این گواهی می دهد،  ابن طاووس و شهید ثانی و فیض کاشانی آنرا زا امام صادق می دانند و شیخ حر عاملی و ... آنرا بدلیل وجود تعبیرات صوفیانه مسائل عرفانی باطل می دانند و برخی دیگر در آن تردید می کنند.

کتابی به نام اثولوجیا ( به معنی علم ربوبیه یا الهیات) 2000 سال آنرا از ارسطو می دانستند اما مباحث آن با مطالب دیگر ارسطو سازگار نیست مدتها بحث کردند تا رفع تناقض کنند، بررسی ها مشخص شد که کلا از کتاب تاسوعات افلوطین است.

برخی متن ها کلا مجعول است مثلا سندی در اروپا وجود دارد که ادعا کرده اند کانستانتین به کلیسا هدیه داده و پاپ جهت ملکیت روم به آن استناد می کرده است ولی بعدا مشخص شد جعلی بوده است.

گاهی ابوجعفر طبری با امام صادق علیه السلام اشتباه می­شده است، ... بنابراین شناخت نویسنده متن بسیار حائز اهمیت است،

سئوال دوم  اصالت متن

دومین سئوالی که باید محقق به آن جواب دهد  این است که آیا این متن موجود همان متن اصلی است یا نه ؟

عوامل تحریف متون

عومل غیر عمدی و کم اهمیت : در گذشته صنعت چاپ نبوده و با دست می نوشته اند لذا اشتباهات و جا افتادن مطلبی در آنها رایج بوده است، خطاهایی در اثر تصحیف (غلط خوانی متن)، یا نگارش غلط بوجود می آمده است، گاهی اوقات در متن های کهن حاشیه خواننده را جزء متن می نوشته اند، گاهی اوقات در کتابی مانند مثنوی در دو جلد متفاوت 4000 بیت اختلاف وجود دارد، گاهی مانند خیام شعری گفته است و بعداً در همان فضا کسی شعری گفته است که به نام خیام تمام شده است (بخش الحاقی)، کدکنی بسیاری از الحاقات مولانا را نفی می کند...، لذا باید نسخه معتبر و اصلی مشخص شود.

عوامل عمدی و مهم :  عوامل مهمتری در طول تاریخ مانند دلایل سیاسی یا اعتقادی وجود دارد که منجر به تحریف متون شده است مانند کتاب صفوه الصفا از ابن بزاز اردبیلی ، در تمام متون تاریخی تا قبل از 50 سال پیش گفته اند که صفویان سید بودند و حتی خود آنها خود را سید موسوی می دانستند و مهمترین سند همین کتاب صفوه الصفا بوده است که نسل  شیخ صفی الدین اردبیلی را به امام علی می رساند، پژوهشگری قدیمی ترین نسخه را در سال 890 یافت که خلاف این ادعا را ثابت می کرد، در طول 200 سال به راحتی تحریف صورت گرفته است.

کتاب تاریخ یعقوبی که شیعه یا متمایل به شیعه است در قرن 2 و 3 زندگی کرده است بحثی دارد که کدام آیات در مدینه نازل شده است، می گوید آخرین  آیه ای که بر رسول خدا نازل شد :  ... و قیل که آخرین آیه ای که نازل شده  آیه  : ِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی‏ وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دیناً می باشد . سپس گفته است : و هی الروایه الصحیحه الثابته الصریحه و کان نزولها یوم النفر علی امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب صلوات الله علیه بعد ترحم. دو واژه یوم النفر و بعد ترحم مبهم است اما در کتاب چاپ بیروت آمده است: یوم النص و بغدیرخم.

اکنون تحریف و تصنیف در کتب کهن اهل سنت مسئله ای جدی است مثلاً کتاب الاذکار النبویه در مورد دعاهایی که پیامبر سفارش کرده است مانند الدعا عند قبر الرسول و ... در اصلاحات بعدی هر جا قبر بوده به مسجد تغییر داده اند زیرا زیارت قبور را قبول ندارند.

بنابراین بدست آوردن قدیمی ترین و کهن ترین متون از ضروریات پژوهشی صحیح است.

کتب:

-      نقش ایدئولوژیک نسخه بدلها از  شفیعی کدکنی

-      منطق الطیر شفیعی کدکنی

-      اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید

 

جلسه پنجم

سئوال سوم : منابع

 این متن از دیگر متون چه بهره ای گرفته است؟ تا چه حد متأثر از دیگر کتب بوده است؟

نویسندگان در گذشته با دقت مطالبی را نقل نمی کرده اند، لذا برخی به سرقت اطلاعات دیگران متهم شده اند، وظیفه محقق متن پژوه مشخص کردن این موارد است. به عنوان مثال اشعار یا نقل قولهایی آمده است ولیکن متعلق به نویسنده نیست بلکه نقل قول دیگران بدون استناد است. بازسازی تصویر متن

نمونه هایی از تحقیقات متن محور:

منطق الطیر : آقای گوهرین تحقیق کرده و توضیحاتی را آورده است، آقای شفیعی کدکنی حدود 600 صفحه توضیح دارد.

اسرار التوحید : توضیح تعابیر، واژه ها، اماکن و مناطق، اشخاص، اسناد احادیث، ابهامات متن و ... توسط شفیعی کدکنی

افراد دیگری که تحقیق متن محور انجام دادند : عزیز الله عطاردی تحقیق نهج البلاغه، مختاری،

تحقیق مسئله محور

در این نوع تحقیق، مسئله ای انتخاب می شود و به آن پاسخ داده می شود.

فرق موضوع با مسئله

در موضوعی مانند امربه معروف و نهی از منکر به این مسائل پرداخته می شود :

-      تعریف

-      جایگاه و مبانی

-      فایده ، ضرورت ، نتیجه

-      منابع :  قرآن، تفاسیر، احادیث، متون فقهی، کلامی، اخلاقی، منابع مذاهب فقهی،

در تحقیق باید نوآوری باشد، جامع باشد لذا همه جوانب و منابع مرتبط باید بررسی شوند، مثلا امر به معروف و نهی از منکر یکی از اصول خمسه معتزله می باشد و طبیعی است که مباحث کلامی

مایکل کوک انگلیسی زبان در رشته مطالعات اسلامی نقل می کند : در متروی یکی از شهرهای آمریکا شیکاگو ، زنی مورد حمله مهاجمی قرار می گیرد،  مهاجم بخاطر تهدید ... فرار ... جوانی وی را میگیرد از او سئوال می کند چرا اینکار را کردی می گوید تصور کردم آن زن مادر یا خواهر من باشد مایکل کوک می گوید این جوان نمی دانست چرا این کار را کرده اما بعدا به متون اسلامی ... علاقه مند شدم 16 سال وقت گذاشتم در تمام کتابخانه های اسلامی و بارها سفر به ایران 1800 منبع را بررسی می کند، نتیجه کارش را در کتابی به نام امر به معروف و نهی از منکر در اندیشه اسلامی چاپ آستان قدس رضوی هفت آسمان شماره 29 گزارشی از این کتاب داده ام تمام ابعاد آنرا بیان کرده  قرآن و حدیث تا دوره معاصر اندیشه شیعه و سنی در سال 75 کتابی در مورد امربه معروف و نهی از منکر نوشته بودم حتی از کتاب من استفاده کرده و ده صفحه در مورد آن نوشته

 مشکلات تحقیق موضوع محور

-   وسعت دامنه و گستردگی و تنوع مباحث: هر موضوعی ابعاد متکثر و متفاوتی دارد لذا جامع بودن آن زمان و توان زیادی می برد چون کمتر موضوی ذو ابعاد نیستند،

-   تکراری بودن موضوع : کمتر موضوعی وجود دارد که قبلا در مورد آن در طول تاریخ کار نشده است.

تحقیق به مسئله نو می پردازد، و در تحقیق مسئله محور، مسئله ای انتخاب و ابعاد آنرا می کاود،

تخصیص موضوع

برای کاهش از دامنه گسترده موضوع باید آنرا خرد کرد:

مثلا در موضوعی مانند ورزش موضوعات فرعی به ترتیب اینچنین انتخاب می شوند: فوائد ورزش، فوائد جسمانی ورزش، فوائد ورزش بر سیستم قلبی-عروقی، فوائد جسمانی ورزش هوازی بر سیستم قلبی-عروقی، (هوازی : مستمر 20 دقیقه انجام شود ، ناهوازی: نهایتاً در 30 ثانیه انجام می شود، نیاز به اکسیژن ندارد و قند سوز است)، ورزش دویدن نهایتاً مقاله ای با عنوان 12 دلیل خوب برای دویدن تولید می شود.

یا مثلاً در موضوع اسلام، (ارکان اسلام : عقائد، احکام ، اخلاق) میتوان موضوعات فرعی آنرا به ترتیب اینگونه انتخاب کرد: اخلاق اسلامی، رذایل اخلاقی،دروغ، ونهایتاً کتابی با عنوان دروغ مصلحت آمیز نوشته استاد اسلامی تولید می شود.

مثال دیگر : موضوع اسلام اینچنین می تواند خرد شود: تاریخ اسلام، تاریخ اسلام در خاورمیانه، تاریخ اسلام در ایران، تاریخ اسلام در 5 قرن اول، تاریخ فرق اسلامی، تاریخ فرق شیعی، تاریخ آثار فرق شیعه، تاریخ آثار زیدیه در دوره طبرستان و ...

نوآوری در پژوهش

تحقیق خوب = أنسا ماقبله و اتعب ما بعده، یک تحقیق باید حرفی نو داشته باشد که در قبل گفته نشده باشد و عرصه را برای پژوهشهای بعدی نیز تنگ کند و این مرهون انتخاب موضوعی است که کلی نباشد و تخصیص خورده باشد و نیز  در انتخاب مسئله نوآوری داشته باشد. به اینچنین پژوهشی ، نوشته های دوران ساز گویند مانند روشن نگری چیست از کانت، مایکل کوک، آیا علم باور صادق موجه است از ادموندگتبه،

معیارهای انتخاب موضوع

-      علاقه مندی به موضوع : صرفاً جهت رفع تکلیف نباشد.

-      توانمندی و استطاعت در پژوهش :

o   استطاعت علمی : در نظر گرفن توانمندی علمی و فکری پژوهشگر، مثلاً برخی موضوعات تطبیقی نیاز به آشنایی با زبان­های دیگر دارد.

o      استطاعت زمانی: زمانبندی و فرصت مناسب

o      استطاعت مالی: هزینه سفر و منابع و ...

-      کارآمادی : موضوعی مفید و سودمند برای جامعه،

تبدیل موضوع به یک سئوال

حُسن السئوال نصف العلم،

مثلاً موضوع : نقش زمان و مکان در اندیشه های فقهی شهید ثانی یا موضوع : عصمت از دیدگاه شیعیان زیدی و اثنی عشری و تبدیل به سئوال : نقش زمان و مکان در اندیشه های فقهی شهید ثانی چیست ؟ و یا مفهوم عصمت از دیدگاه ... چیست ؟

ایجاد فرضیه

اولین گام بعد از تعیین پرسش ، تعیین فرضیه است، فرضیه جوابی است محتمل (صحت یا خطا بودنش احتمال مساوی دارد) به پرسش، (پیشنهاد = hypothesis)،

مهمترین فایده فرضیه محدود کردن دامنه وسیع پاسخهای محتمل است، فرضیه معمولا در قالب یک جمله خبریه ثابت مطرح می­شود، فرضیه به محقق جهت می دهد لذا هم ممکن است جهت صحیحی را نشان بدهد و انسان سریع به پاسخ صحیح نزدیک شود و هم ممکن است جهت اشتباه بدهد و انسان را سریع از پاسخ صحیح دور سازد، محقق فرضیه اش را محک میزند و امتحان می کند نه اینکه اثبات کند، اگر فرضیه اشتباه بود در این هنگام باید سریع عوض شود.

محک زدن فرضیه

 در این مقام باید شواهدی برای صحت فرضیه از میان منابع و نصوص جستجو می شود.

(ذیل سئوال اصلی و فرضیه اصلی می­توان سئوالات و فرضیه­های فرعی تعیین نمود.)

سئوال و فرضیه : چرا زیدیه از امام سجاد علیه السلام جدا شدند ؟ چون معتقد به قیام به سیف بودند

گردآوری اطلاعات

اولین قدم برای محک زدن فرضیه گردآوری اطلاعات و تهیه منابع مورد نیاز است. کتاب ، نقشه، سی­دی، سایت معتبرو ...، در انتخاب کتاب باید توجه داشت که منابع مهم و اولویت دار بر دیگر کتب مقدم شوند لذا قبلاً باید لیستی از منابع با درجه بندی و اولویت بندی آنها تهیه شود. لازمه تهیه این لیست و تعیین اولویت آنها ،  ارزیابی اولیه منابع است (کتابشناسی ابتدائی)، مناسب است که محل نگهداری منابع نیز ذکر شود تا دسترسی به آنها در فرصت های بعدی نیز بدون معطلی و سردرگمی صورت گیرد.

تهیه لیست منابع مهم جهت مدیریت زمان

اولین اقدام انتخاب کتاب و یادداشت برداری اطلاعات مورد نیاز است، در گردآوری اطلاعات ، به مدیریت زمان باید توجه داشت مدیریت زمان در انتخاب کتاب و یادداشت برداری لازمه یک پژوهش خوب است، بنابراین برای مدیریت زمان باید ابتداء لیستی از منابع(آثار مربوطه شامل کتب، مجلات و مقالات) و مشخصات آن تهیه شود.

مطالعه و یادداشت برداری منابع

گزارش تحقیق

چند سئوال باید طرح شود :

-      نویسنده کتاب کیست؟ متناسب با شرایط نویسنده و مخاطب جواب این پاسخ متفاوت است.

-      مشخصات اثر چیست؟

o   پدیدآورنده یا پدیدآورندگان: (مانند : اتکیسون [و دیگران])، شامل نویسنده، مترجم و مصحح

o      مشخصات اثر: نام کامل کتاب(در صفحه عنوان)،

o      مشخصات نشر: محل انتشار، نام ناشر، تاریخ نشر (کجا؟ کی؟ کِی؟)، ویرایش چندم،

-      شیوه ارجاع :

o      شیوه سنتی(CMS): نام کتاب، نویسنده(نام کامل)، محل نشر، ناشر، تاریخ نشر

o   شیوه جدیدتر : نویسنده(نام بزرگ، نام کوچک)، نام کتاب، ناشر، محل نشر، تاریخ مانند : طباطبایی، سیدمحمدحسین(1354)، المیزان فی تفسیرالقرآن، اسمعیلیان، قم

ویرایش سوم : 3EDITION ، سه بار ویرایش شده است، یا ویراست سوم...

     ارجاع درون متنی : داخل متن و بین پرانتز مشخصات منبع می آید و گاهی نام نویسنده و تاریخ نشر می­آید و نام منبع اهمیتی ندارد چرا که در بعضی حوزه ها مانند علوم اجتماعی به روز بودن منابع مهم است لذا تاریخ نشر بیش از نام منبع اهمیت دارد.

-      اگر ناشر نداشت : [بی نا] ، اگر تاریخ نشر نداشت : [بی تا] ، اگر محل نشر نداشت : [بی جا] ، اگر محل نشر نداشت اما می دانستیم : [ قم] ، اگر محل نشر نداشت اما حدس می زدیم :[قم؟] ، اگر تاریخ نشر نداشت ولی مثلا در مقدمه تاریخی ذکر شده بود که حدس میزدیم بین 1350 تا 1359 بود : [ ؟135] ، اگر حدس میزدیم تاریخ نشر 1359 بود : [1359 ؟]

-   مقاله : با خود سازش نکردن، سید حسن اسلامی، در هفت آسمان شماره 44، زمستان 1388، ص 250-270

-      رؤیای خلوص، بازخوانی مکتب تفکیک، دکتر سید حسن اسلامی، چاپ بوستان کتاب، سال 1387

-   اخیراً پشت کتاب گزیده ای از محتوا یا نمای کلی محتوا ارائه می­شود. این فرصت در اختیار نویسنده است که اجمالاً به سئوالات و ابهامات احتمالی خریدار کتاب پاسخ دهد، مثلا در مورد کتاب فوق ، مکتب تفکیک چیست؟ و چه ادعاهایی دارد؟ و نویسنده چه ادعاهایی دارد؟ بنابراین این نوشته باید مختصر و مفید باشد، نکته زائد نداشته باشد و در همان ابتداء موضوع و روش کتاب را بصورت چکیده (ونه فهرست وار) معرفی نماید.

-   یک نویسنده و پژوهشگر خوب کسی است که مهارت گزارش نویسی را نیز علاوه بر مهارتهای خود داشته باشد. تألیف، ترجمه، گزارش نویسی و ...

-   تکلیف: گزارش کتابی با مشخصات ذیل : نامرتبط با موضوع تحصیل، ناشران معتبر، 5سال اخیر، حجم بالای 250 صفحه، حجم گزارش 4تا5 هزار کلمه (حدود 15، 16 صفحه)

-   استمرار بر خواندن و نوشتن لازم است ، صاحبن عقباد کاتب بوده است می­گوید :وقتی شنبه سرکار می روم احساس می کنم که نوشتنم مختل شده چون جمعه ننوشته ام، مرحوم محمد تقی فلسفی یا احسان بخش روزی 5 ساعت مطالعه مستمر داشته است،

ویژگیهای تحقیق مطلوب

-      منابع : قدرت یک تحقیق اکثراً منوط به منابع استفاده شده در آن تحقیق است.

o      انتخاب منابع مناسب بر اساس معیارهای ارزیابی  و داوری در مورد منابع:

§       نویسنده منبع

·    شهرت نویسنده : شهرت نویسندگی برخلاف برخی دیگر از هنرها مانند هنرهای تصویری به سادگی بدست نمی آید.

·       مدرک نویسنده : آیت الله یا دکتر یا ...

·       تخصص نویسنده

·    نوآوری داشتن و صاحب ایده و نظریه بودن نویسنده : مثلا آیت الله معرفت در حوزه علوم قرآن صاحب چند نظریه جدید است.

§       ناشر منبع

·     شهرت و اعتبار ناشر : اعتبار یک ناشر مانع از انتشار منابع بی ارزش می شود لذا می توان به شهرت و اعتبار یک ناشر اعتماد نمود، البته برخی ناشران خصوصی دغدغه کسب سرمایه دارند یا برخی ناشران عمومی کتب هایی در سطح عموم مردم را نشر می دهند یا برخی ناشران دولتی به آمار انتشار می اندیشند یا برخی ناشران دانشگاهی دقت نظر بیشتری در چاپ کتب دارند. لذا شناخت ناشر و ارزیابی آن ضروری به نظر می رسد مثلاً انتشارات خارزمی در سطح خوبی قرار دارد، انتشارات امیرکبیر تا زمانی مطلوب بود، ناشران دانشگاهی در مقاطع مختلف متفاوت هستند، ناشران دانشگاهی خارجی در سطح خوبی قرار دارند مانند آکسفورد، کمبیج، ... ملاحظات علمی برای اینان در صدر ملاحظات قرار دارد.

·    تیراژ نشر : هرچند بیش از همه آمار و تیراژ انتشار نشاندهنده مقبولیت عمومی است اما در کتب تخصصی نشاندهنده ارزشمندی منبع و بالتبع اعتبار ناشر است.

§    تاریخ نشر منبع : اصولاً کتابی که متأخر از کتب دیگر چاپ شده است ارزشمند تر است چرا که علی المبنا کتب گذشته خود را بررسی کرده است. به روز بودن منابع نیز بر ارزشمندی آنها می­افزاید. در برخی حوزه ها مانند علوم اجتماعی به روز بودن منابع از اهمیت خاصی برخوردار است. هر چند گاهی ممکن است در کتب متقدم نیز مطالبی در قالب مقدمه یا ... آمده باشد که از اهمیت خاص خود برخوردار است مانند مقدمه مرحوم مظفر بر کتاب ... ، بنابراین لازم می نماید مروری اجمالی بر کتب متقدم هم داشته باشیم.

§    ساختار منبع : شکل فیزیکی کتاب، فهرست بندی،  آوا نگاری، صفحه بندی، فصل بندی و ... مثلاً فصل اول کتاب روش تحقیق با رویکردی بر پایان نامه نویسی،  نوشته دکتر غلامرضا خاکی، 160 صفحه از کتاب را تشکیل می دهد، فصل دوم 12 صفحه می­باشد و فصل سوم نیم صفحه می­باشد که این نشاندهنده عدم نظام بندی ذهن نویسنده است.

o      خواندن و یادداشت برداری از منابع :

§       علامت گذاری بخشهای مهم متن، بخشهای مبهم و ...

§       یادداشت کوتاه کنار متن مبنی بر تأیید یا رد یا تردید یا سئوال یا تحلیل و تفسیر یا اظهار نظر

§       دو بار خواندن متن :

·    خواندن همدلانه ، با در نظر داشتن چند سئوال : چه می گوید؟ چگونه می گوید؟ به چه چیزی استناد می کند؟ در این مرحله از خواندن متن جبهه گیری انتقادی نباید باشد چرا که مانع فهم دقیق متن می شود. ذهن انسان عمدتاً جدلی است و جدل مانع فهم صحیح می­شود.

·    خواندن منتقدانه ، با در نظر داشتن چند سئوال : آیا ادعای نویسنده پذیرفتنی است؟ آیا نویسنده در اثبات ادعاهایش به دلایل  و مستنداتی تمسک جسته است؟ دلایل و مستندات نویسنده چیست؟

§    یادداشت برداری : هرمطلب یا نکته ای حتی مشخصات منابعی که ممکن است فرصت مطالعه آنها فعلاً موجود نباشد، یادداشت شود، یادداشت کردن را به چهار قسم تقسیم می کنند:

·    یادداشت تفصیلی : عین سخن یا مطلب کسی را بدون کمترین دخل و تصرف می­آوریم و به عبارتی نقل قول مستقیم انجام می­دهیم، مانند: آیات یا روایات ، شعر یا سخنی زیبا، مطلبی که قصد نقد آنرا داریم و... . اینگونه عبارات داخل گیومه درج می­شود.

·    یادداشت اجمالی : در جائیکه محتوای سخنی مهم است نه عین الفاظ و عبارات آن، اجمالاً آن محتوا با ادبیات جدیدی بیان می­شود. در این نوع یادداشت برداری مهارت خلاصه برداری و چکیده نویسی لازم است که این مهارت به مرور زمان و با تلاش، افزوده می­شود.

·    یادداشت ارجاعی : ممکن است به دلایلی مانند تکراری بودن مطلب یا کم اهمیت بودن آن و ... آن متن نقل نشود حتی چکیده یا خلاصه آن نیاید و تنها اشاره ای به آن شود و مخاطب را به آن منبع برای مشاهده کامل ارجاع دهیم. مثلاً پس از مطالعه متنی و مشاهده استدلالات و استنادات آن متوجه می­شویم مطلبی تکراری است و قبلاً به آن دلایل و مستندات پرداخته شده است، لذا در جمله­ای به تکراری بودن آن اشاره ای می­شود و البته مخاطب را ارجاع می­دهیم.

·    یادداشت ترکیبی : در این نوع یادداشت هم بخشی از کلام عیناً نقل می­شود و هم بخشی از محتوا بصورت اجمالی ذکر می­شود و هم به بخشی از متن اشاره شده و ارجاع داده می­شود.

ایجاد فرضیه و سئوال، انتخاب منابع، یادداشت و ... مراحلی است که پشت سرگذاشته ایم و اما از این مرحله به بعد اصل کار شروع شده و ویژگیهای یک پژوهش مطلوب آشکار می­شود به عبارتی در گذشته گفته شد از منابعِ خوب استفاده کنیم و اکنون می­گوییم خوب از منابع استفاده کنیم.

 

(ایاکم و الکذب المفترع ....)

زبان ادبی و زبان علمی

تحلیل و ترکیب اطلاعات گردآوری شده :

1-    احراز صحت مطلب

مثلا تقریبا علما از حدیث زیر که از امام صادق مروی است قمه زدن را جایز می دانند.

علی مثله (الحسین) فلتشق الجیوب، و لتخمش الوجوه و التلطم الخدود

بر مثل حسین باید گریبان چاک زد و صورتها را خراشید و ...

از این جمله ولتخمش الوجوه یعنی صورتها را خراشیدن استفاده می شود که پس جایز است که سر را قمه زد.

 این حدیث معتبر است و در کتب روایی معتبر مطرح شده است اما نکته جالب توجه اینست که این جمله ولتخمش الوجوه که آقایان از آن استفاده می کنند در این حدیث موجود نمی باشد و اضافه شده است.

2-    احراز کامل بودن مطلب (ناقص نباشد)

نقل و قول نباید به لحاظ محتوایی ناقص باشد

 

صحت استدلال :

یک استدلال صحیح باید در قالب یکی از اقسام صحیح قیاس باشد تا اشتباه یا مغالطه نشود. مثلاً

o      سقراط انسان است، یونانی ها انسان هستند، پس سقراط یونانی است

o   مغالطه اشتراک لفظ مانند در باز است باز پرنده است پس در پرنده است. یا فلسفه بر قیاس استوار است، قیاس باطل است، پس فلسفه باطل است (قیاس دومی همان تمثیل است)

o   استدلال استقرائی و تعمیم دادن : آقای وثوقیان در جلفای اصفهان زندگی می کند، 98% کسانی که در جلفای اصفهان زندگی می کنند مسلمان نیستند پس آقای وثوقی مسلمان نیست.

o      در قیاس شرطی منطقاً 4 حالت منتج وجود دارد :

در این کشور اگر کسی پارتی داشته باشد موفق می شود، فلانی موفق شده است پس فلانی پارتی دارد.

 

§       وضع مقدم  : منتج است، فلانی پارتی دارد، موفق می­شود.

§       رفع مقدم : عقیم است، فلانی پارتی ندارد پس موفق نمی شود.

§       وضع تالی : عقیم است، فلانی موفق شده است پس پارتی دارد.

§       رفع تالی : منتج است، فلانی موفق نشده است پس پارتی ندارد.

مغالطه در جائی است که سیر استدلال درست نباشد، یا نتیجه منطقاً از مقدمات بدست نیاید و در جائیکه کسی نداند مغالطه می کند سفسطه نام دارد.

مهارت تفکر انتقادی

یکی از شاخه های مهارت تفکر انتقادی ، سواد رسانه ای یا  media literacy  می­باشد. از اصول مهارت تفکر انتقادی نپذیرفتن هر حرفی و سخن سنج بودن و استدلال کردن بر آن است، لذا شناخت استدلال صحیح و مغالطات لازم است.

در یک استدلال صحیح ، مقدمات باید سه شرط داشته باشند :

1-    مقدمات باید صادق یا مقبول باشند.

2-    مقدمات مرتبط باشند.

3-    مقدمات کافی باشند. مانند کافی نبودن استقرای ناقص

هرجا در مقدمات استدلال یکی از موارد فوق نقض شود مغالطه به وجود می­آید. مغالطه در جائی است که سیر استدلال درست نباشد، یا نتیجه منطقاً از مقدمات بدست نیاید و در جائیکه کسی نداند مغالطه می کند سفسطه نام دارد. (بعضی روایات می فرمایند که افراد را با حق بسنجید و برخی می فرمایند که به گوینده توجه داشته باشید این موضوع در مقاله ای با عنوان اعتبار گوینده و گفتار در احادیث و روایات (مجله حدیث پژوهی شماره یک تابستان 88) توسط استاد اسلامی بررسی شده است.)

 مغالطات

مغالطه منشاء یا خواستگاه ( genetic fallacy)

در این مغالطه از مقدمات نامرتبط استفاده می­شود ، مثلاً مخالفت با فلسفه بخاطر اینکه از یونان آمده است یا مخالفت با عرفان بخاطر اینکه از هند آمده است.

مغالطه اشتراک لفظ

مانند در باز است باز پرنده است پس در پرنده است. یا فلسفه بر قیاس استوار است، قیاس باطل است، پس فلسفه باطل است (قیاس دومی همان تمثیل است).

مغالطه  پهلوان پنبه (straman fallacy)

در این مغالطه صورت واقعی و دقیق موضوع بیان نمی­شود .

مغالطه نقل قول ناقص

-   بیان ناقص سخن : برای رسیدن به هدفی خاص ، قولی بصورت ناقص بیان شود، مثلاً از علامه طباطبایی نقل میشود که ترجمه الهیات به منظور بستن در خانه اهل بیت بوده است، در صورتیکه ایشان فرموده اند با وجود اینکه قصد آنها این بود اما فلسفه خوب است. یا شعر یزید که گفته خداوند نفرموده ویل بر کسی که شراب می نوشد اما فرموده ویل للمصلین . از قول حجاج می گویند تا 50 سالگی هیچ مذهبی نگرفته ام (مذهب به معنای دین) در صورتیکه در ادامه گفته از هر مذهبی هر آنچه دشوار تر است بر نفس خود اجبار کرده ام (در اینجا مذهب به معنای فقه است).

-      گسستن سخنی از سیاق اصلی کلام گوینده : جمله صحیح است اما صدر و ذیل سخن معنا و جهتی خاص به آن می دهد که گسستن آن از متن کلام ، معنا و مفهوم آنرا ناقص یا اشتباه می­نمایاند. مانند این جمله که در انجیل آمده:  حضرت عیسی گفته کار خدا را به خدا و کار قیصر را به قیصر واگذارید که از آن جدایی دین از سیاست برداشت می­شود در صورتیکه در ماجرای جزیه دادن به قیصر حضرت با ذکر چنین جمله ای اختلافی را فیصله می دهد بدون آنکه چنین منظوری قصد شود.

مغالطه مسموم کردن چاه

در این مغالطه آنچنان بحث حول موضوعی فضا سازی می­شود که مخاطب نمی­تواند در مخالفت با آن فضا مدعی غیر آن شود. مثلاً گفته شود : هر انسان باشعوری می­فهمد که فلان موضوع صحیح است.

مغالطه ذوحدیّن کاذب

برخی قیاسها را ذوحدین می نامند که دو نتیجه دارد و هردو نتیجه صحیح است، مانند داستان کتاب سوزی اسکندریه که به خلیفه در مورد کتابهای کتابخوانه کسب تکلیف می کنند خلیفه می­گوید کتابها یا موافق قرآن هستند که در اینصورت نیازی به آنها نیست و یا مخالف قرآن هستند که باید سوزانده شوند. بر خلاف این قیاسها برخی اوقات دو نتیجه صحیح نیستند مانند آنکه گفته شود هر کس این مطلب را نفهمد یا کودن است یا نادان، ذوحدین را به شاخ گاو تشبیه می کنند که هر کدام برخورد کند آسیب می­زند راه حل آن است که یا از بین دو شاخ بگریزیم یا شاخی را بشکنیم، یعنی آنکه طرف سومی را بیان کنیم مثلاً بگوییم این مطلب بدون معنا و غیر قابل فهم است، مانند نصیحت مادری به پسرش که وارد سیاست نشو چون مجبور به دروغ می شوی که اگر دروغ بگویی خدا می رنجد و اگر دروغ نگویی مردم می رنجند پسر به روش شکستن یک شاخ گفت توریه می کنم که نه خدا برنجد و نه مردم.

مغالطه قیاس مع الفارق

بیان مطلب و ارائه استدلال بر قیاس استوار باشد مانند آنکه گفته شود که فلسفه مانند جرثقیل است و فقه مانند تاکسی است پس باید فقیه در جامعه فراوان باشد، در این مغالطه دو راه مقابله وجود دارد : یکی آنکه مع الفارق بودن قیاس را روشن کنیم، راه دوم آنکه استدلال را بپذیریم ولی با همان استدلال نتیجه را عوض کنیم مثلاً بگوییم در روستا نه جرثقیل لازم هست نه تاکسی .

مغالطه طرح نکته انحرافی

بیان نکته ای بی ربط یا مرتبط در جائیکه نیاز به استدلال صحیح وجود دارد با هدف آنکه این نیاز فراموش شود.

مغالطه قمار باز

در قمار با وجود آنکه احتمال برد با احتمال باخت مساوی است اما بخاطر اثر روانی احتمال برد بیش از 50 درصد به ذهن می رسد و همین عامل علت ادامه قمار قمارباز است ، همین تمایل روانی به موفقیت سبب می شود که در کلام اینگونه استدلال شود که با وجود موارد ناصحیح یا نا موفق قبلی ایندفعه این کلام صحیح یا این امر موفق است.

ویژگیهای ساختاری پایان نامه

تحقیق در قالب پایان نامه ارائه می شود ، ویژگیهای محتوایی آن بیان شد و اکنون ویژگیهای ساختاری آن بیان میشود:

-      تقسیمات یک پایان نامه نشاندهنده نظام ذهنی نویسنده آن است، این تقسیمات عبارتند از :

o      بخش ، از چند فصل تشکیل می شود.

o      فصل ، از چند قسمت تشکیل می شود.

o      قسمت ، از چند پاراگراف تشکیل می شود.

o      بند یا پاراگراف : از چند جمله تشکیل می شود.

o      جمله  : از چندین کلمه تشکیل می شود.

o      کلمه  : از چندین حرف تشکیل می شود.

o      حروف : عبارت است از 32 حرف.

-   فصول : تقسیم بندی فصول نیاز به دلیل منطقی دارد از جمله فصول اول، علت فصول بعدی می باشند، یا از لحاظ تاریخی مقدم می باشند یا به هر جهت اولویت هایی نسبت به فصول بعدی دارند.

-   چکیده : بین 200 تا 300 کلمه است، چکیده بسیار مهم است ، چکیده ویترین تحقیق محسوب می شود، در آن گزارش بسیار مختصر از کل کار داده می شود.  چکیده از موضوع تحقیق، روش تحقیق ، مسائل تحقیق و نتیجه تحقیق تشکیل شده است. چکیده در پایان کار نوشته می شود هر چند در ابتدای پایان نامه آورده می شود.

-      کتابنامه : تمام منابعی که در رساله به آن استناد شده است، در پایان تحقیق آورده می شود.

o   وحدت رویه در ذکر منابع لازم است، اگر منابع با نام نویسنده آغاز شود لازم است که با فامیل آغاز شود، گاهی اوقات به شکل سنتی نام کتاب ابتداء ذکر می شود سپس نام نویسنده آورده میشود.

o   مشخصات کامل منبع باید ذکر شود ، مشخصات نشر نیز می آید حتی اگر دو جلد از یک کتاب دارای مشخصات نشر متفاوت باشند، مشخصات هر دو بطور مجزا آورده میشود.

o   گاهی لازم است منابع دسته بندی شوند مثلاً منابع فارسی ، انگلیسی و عربی . منابع بصورت حروف الفبا تنظیم میشوند.

-   واحد در سخن جمله است و در نگارش بند می باشد، بند مجموع چند جمله به هم پیوسته است که یک ایده را منتقل می کند،  تتابع افعال یعنی پشت سرهم آوردن چند فعل و طولانی شدن جمله از آسیب های نگارش است،

o      یک بند باید سه عنصر اساسی داشته باشد :

§       ادعا (Topic sentence)  : ادعای بند باید مشخص و گویا باشد.

§       شواهد و دلایل و مستندات ادعا (supporting sentences)

§       استنتاج (coucluding sentences)

-      اقسام زبان نگارش :

o   عادی (محاوره) : دارای کلمات شکسته می باشد مانند بدید، استفاده از حروف اضافه مانند: روی این مسئله کار می کنم، استفاده از اصطلاحات و تعابیر غیر ادبی یا ترکیبات غیر اخلاقی مانند : خفن، بزن تو رگ و ...،

o      ادبی : عالیترین و زیباترین حالت در هر زبان، مانند زبان فردوسی ، زبان حافظ و ... ،

o   علمی : هدف اصلی در زبان علمی انتقال اطلاعات و آموختن است، زبان علمی دارای نثر معیار یا استاندارد است، کمترین اختلال و بیشترین مخاطب را دارد.

§       دارای جملات کوتاه و از لحاظ دستوری ساده باشد،

§    از زبان صنفی پرهیز می کند، دانش های صنفی دارای اصطلاحات خاص خود هستند که استفاده از این اصطلاحات صنفی در زبان علمی ضروری نیست، مانند علی ایحال، سالبه به انتفای موضوع، (اصطلاحات تخصصی هر علم دارای کاربرد ضروری هستند اما اصطلاحات صنفی ضروری نیستند بلکه نبودن آنها در زبان علمی لازم است).

§       پرهیز از محلی گرایی و اصطلاحات قومی

§       پرهیز از واژه های ثقیل عربی

§       پرهیز از هیچگونه واژه های عربی (سره گرایی)

§       پرهیز از باستان گرایی

§       پرهیز از واژه های جنسی گرایی : ضعیفه ...